ساخت 140 هزار واحد مسکونی بدون یک کلاس درس
استانداردسازی سیستم گرمایشی 96 هزار کلاس درس غیراستاندارد 670 میلیارد تومان بودجه نیاز دارد
گروه اقتصاد اجتماعی هادی آذری
در شرایطی که بر اساس معیارها و استانداردهای امروزی، بحث نوسازی و استانداردسازی فضای آموزشی، بر مسائلی چون امنیت، دسترسی به رایانه و اینترنت و کلاس‌های هوشمند تاکید و تکیه دارد، در ایران گویا این بحث در سال‌های اخیر بیشتر به استانداردسازی سیستم گرمایشی و جایگزین کردن بخاری با شوفاژ تقلیل یافته است. با این حال، طبق اعلام وزارت آموزش و پرورش، نزدیک به 90هزار کلاس درس در کشور همچنان نیازمند استانداردسازی سیستم گرمایشی است. در شرایطی که خاطره تلخ آتش‌سوزی در مدارسی از جمله روستای شین‌آباد هنوز از خاطره‌ها پاک نشده است، به نظر اولویت دادن به بحث استانداردسازی سیستم گرمایشی نه تنها منطقی بلکه یک ضرورت است. با این حال، فروکاستن مساله استانداردسازی و نوسازی فضای آموزشی به سیستم گرمایشی باید مورد تجدیدنظر قرار گیرد. از این گذشته، قدمت آموزش و پرورش در برخی مناطق کشور و به تبع وجود مدارس بیش از 40سال از ساخت‌شان می‌گذرد، اهمیتی دوچندان به مساله نوسازی می‌بخشد که با بحث مقاوم‌سازی مدارس نیز پیوندی تنگاتنگ دارد. علاوه بر این، مهاجرت از روستاها به مناطق شهری و حاشیه شهرها در کنار سیاست‌های دولتی از جمله پروژه مسکن مهر،
چالشی جدی برای نظام آموزش و پرورش کشور برای تامین فضای آموزشی کافی، استاندارد و ایمن محسوب می‌شود.
امروزه نه‌تنها در ایران بلکه در سراسر جهان، شاهد شکاف و تفاوت‌های عمیقی میان مدارس و فضاهای آموزشی هستیم که از فضاهایی نسبتا مدرن و ساختمان‌هایی بسیار مجهز تا مدارس روباز، خشتی و کپری را در برمی‌گیرد. کیفیت امکانات مدارس به نظر تاثیری غیرمستقیم بر آموزش دارد، تاثیری که اندازه‌گیری آن کار سختی است. به عبارتی شواهد تجربی متقنی در خصوص رابطه میان وضعیت ساختمان‌های آموزشی و موفقیت بیشتر دانش‌آموزان وجود ندارد با این حال، تحقیقی که در هند صورت گرفته نشان می‌دهد از بین 59 مدرسه موردبررسی، تنها 49مدرسه دارای ساختمان، 25مورد دارای دستشویی، 20مدرسه دارای برق، 10مدرسه دارای کتابخانه و تنها 4مدرسه دارای تلویزیون بودند. این تحقیق از وجود رابطه‌یی متقابل میان کیفیت فضای آموزشی و موفقیت تحصیلی حکایت می‌کرد. در امریکای لاتین، پژوهشی از 50 هزار دانش‌آموز کلاس‌های چهارم و پنجم نشان داد، کودکانی که مدارس‌شان فاقد امکانات آموزشی و کتابخانه‌یی بودند، از نمرات پایین‌تر و تعداد رفوزگی‌های بیشتری نسبت به دانش‌آموزان مدارس مجهزتر برخوردار بودند. بررسی‌های صورت گرفته در نیجریه، گینه نو و بوتسوانا این یافته‌ها را تایید می‌کند.
زیرساخت آموزشی و کیفیت
قطعا عواملی چون وجود آزمایشگاه، دسترسی به آب آشامیدنی سالم و امکانات ورزشی در فضای آموزشی تاثیر غیرقابل‌انکاری بر یکی از مولفه‌های مهم آموزش یعنی زمان دارد. در شرایطی که دانش‌آموزان برای دسترسی به آب آشامیدنی مجبور باشند که مسافت زیادی را طی کنند، طبیعی است که زمان زیادی از کلاس را از دست بدهند که این مساله متعاقبا تاثیری منفی بر روند تحصیلی آنها خواهد داشت. علاوه بر این در شرایطی که مدارس فاقد امکانات کافی باشند، این مساله می‌تواند باعث شود که خانواده‌های بسیاری رغبت چندانی برای فرستادن فرزندان خود علی‌الخصوص دختران‌شان به مدرسه نداشته باشند.
اندازه کلاس
کشورهای بسیاری طی دهه 1990 دسترسی به آموزش ابتدایی را گسترش دادند اما ساخت مدارس جدید اغلب نتوانسته پا به پای افزایش جمعیت دانش‌آموزی حرکت کند. در چنین شرایطی، مدارس اغلب ناگزیر از گسترش اندازه کلاس‌ها و همچنین افزایش نسبت دانش‌آموزان به معلمان خواهند بود تا بتوانند پاسخگوی حجم زیاد دانش‌آموزان جدید باشند. تحقیقی که توسط یونسکو در سال 1995 در 14 کشور کمتر توسعه‌یافته انجام گرفت، نشان داد که اندازه کلاس از اندکی کمتر از 30 دانش‌آموز در مناطق روستایی و شهری بوتان، ماداگاسکار و مالدیو تا 73نفر در نپال و 118 نفر در گینه استوایی متغیر است. مدرسان و محققان از ابعاد مختلف به رابطه میان اندازه کلاس و میزان یادگیری دانش‌آموزان پرداخته‌اند. تحقیقات نشان می‌دهد که با افزایش تعداد دانش‌آموزان، علاوه بر کاهش تمرکز محصلان در نتیجه ازدحام و شلوغی، باعث کاهش ارتباط مستقیم میان معلم و دانش‌آموزان می‌شود.
تامین خدمات درمانی و بهداشتی
تامین خدمات درمانی و بهداشتی می‌تواند یکی از عوامل کاهش بی‌توجهی و غیبت دانش‌آموزان در کلاس درس باشد. شواهد به‌دست آمده از چین، گینه، هند و مکزیک نشان می‌دهد که بیماری دلیل اصلی غیبت دانش‌آموزان در کلاس است. امروزه ارائه خدمات درمانی در مدرسه یا هدف بهبود و ارتقای عملکرد تحصیلی نقش غیرقابل‌انکاری دارد. به عنوان مثال، اجرای طرح کرم‌زدایی و تامین آب آشامیدنی سالم در گینه باعث بهبود نمرات تحصیلی دانش‌آموزان شده و در یک بازه سه ساله با کاهش میزان مردودی‌ها از 32درصد به 23درصد همراه شد. فراوانی و دردسترس‌بودن امکانات آموزشی در کشورهای توسعه‌یافته دغدغه آنهایی است که فناوری و توسعه مهارت‌های فناوری‌محور دانش‌آموزان را عواملی مهم در اقتصاد جهانی و دانش‌بنیان قرن بیست و یکم می‌دانند. برخی کارشناسان آموزشی استفاده از فناوری‌های مانند آموزش از راه دور و شبکه‌های آموزشی تلویزیونی را راهی برای کاهش نابرابری‌ها و توسعه عدالت آموزشی در سطح جهان می‌دانند. در مناطقی که از امکاناتی چون برق و تلفن برخوردارند، چنین رویکردهایی به آموزش می‌تواند تاثیر چشمگیری بر بهبود کیفیت روال‌های آموزشی داشته باشد. این مساله نیازمند استفاده
از ارتباطات ماهواره‌یی و به‌کارگیری رایانه است که می‌تواند با ایجاد جذابیت‌های بیشتری برای دانش‌آموزان همراه شود. به‌کارگیری فناوری‌های اینترنتی برای استفاده از معلمان در مناطقی که به آنها نیاز است، ابتکاری است که می‌تواند بیشتر در کشورهای در حال توسعه از آن بهره گرفته شود. مدیر اجرایی شرکت سیسکو سیستمز در این رابطه می‌گوید: «آموزش و اینترنت دو عامل اساسی ایجاد برابری در جهان امروز محسوب می‌شوند.» در واقع در این خصوص که فناوری چگونه می‌تواند به جای تشدید نابرابری‌های آموزشی، به کاهش این اختلاف‌ها کمک کند، مباحث زیادی قابل طرح است.
ایران و چالش نوسازی مدارس
پیشینه و سابقه نوسازی مدارس به سال 1354 و زمان تصویب قانون تاسیس سازمان نوسازی و توسعه و تجهیز مدارس کشور برمی‌گردد. از جمله وظایفی که طبق این قانون برای این سازمان تعیین شده بود می‌توان به مواردی چون انجام بررسی‌های لازم برای استقرار مدارس در مناطق مختلف کشور با توجه به تغییراتی که از نظر مسائل جمعیتی، اقتصادی و‌اجتماعی حاصل می‌شود، بررسی و تهیه نقشه‌های ساختمان مدارس در هر منطقه با توجه به شرایط اقلیمی و با تایید وزارت مسکن و شهرسازی و احداث بنای مدارس و توسعه و ترمیم و نوسازی مدارس موجود اشاره کرد. با این حال، با وجود 40 سالی که از فعالیت این سازمان می‌گذرد، طبق اعلام علیرضا فانی، وزیر آموزش و پرورش، هنوز یک‌سوم مدارس کشور نیازمند نوسازی است. با در نظر گرفتن این نکته که 105هزار مدرسه و 530هزار کلاس درس در سطح کشور وجود دارد، بنابراین حدود 35 هزار مدرسه و 176هزار کلاس درس نیازمند نوسازی است.
استانداردسازی سیستم گرمایشی
بر اساس اطلاعات جامع سازمان نوسازی مدارس در سال 91 مشخص شد بیش از 200هزار کلاس درس با کمک بخاری تامین حرارت می‌شود و با توجه به چند مورد اتفاق ناگوار ناشی از این مساله و پیگیری‌های انجام شده این لایحه به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. همچنین بر اساس قانون تنظیم 2 که سال گذشته در مجلس تصویب شد مجددا مصوبه سال‌های 91 و 92 مورد تاکید قرار گرفت و علاوه بر موضوع استانداردسازی سیستم‌های گرمایشی بحث استانداردسازی سیستم‌های سرمایشی در مناطق گرمسیر و تامین تجهیزات از یک محل و منبع جدید و مستمر در مجلس تصویب شد. و به این ترتیب در سال‌های 91 و 92، 60هزار کلاس درس از لحاظ سیستم‌های گرمایشی و سرمایشی استانداردسازی شد.
این در حالی است که علیرضا فانی مدتی پیش در گفت‌وگو با ایسنا با بیان اینکه از مجموع 200هزار کلاس درس فاقد سیستم حرارت مرکزی در سطح کشور حدود 64هزار کلاس درس استانداردسازی شده است، گفته بود: «طی سال جاری نیز 40هزار کلاس درس مجهز به سیستم استاندارد حرارت مرکزی شامل پکیج و رادیاتور می‌شوند.» بنابراین تا پایان سال جاری، 104هزار کلاس درس استانداردسازی می‌شوند و این در حالی است که هنوز 96هزار کلاس درس دیگر در کشور در صف انتظار استانداردسازی باقی خواهند ماند. از این گذشته، اگر طبق اعلام وزیر آموزش و پرورش هزینه متوسط استانداردسازی سیستم گرمایشی هر کلاس درس 7میلیون تومان در نظر بگیریم، در نتیجه استانداردسازی سیستم گرمایشی 96هزار کلاس باقیمانده، بودجه‌یی معادل 670میلیارد تومانی را طلب می‌کند. با این حال، با توجه به معیارهای امروزی استانداردسازی فضاهای آموزشی که به مسائلی چون کلاس‌های هوشمند، دسترسی به رایانه و اینترنت توجه و تاکید می‌شوند، مشخص نیست که تا چه اندازه می‌توان جایگزین کردن بخاری با شوفاژ را مصادیق نوسازی مدارس دانست. از این گذشته، در سطح کشور 500 کلاس درس خشتی و گلی وجود دارد که بیشتر این کلاس‌ها در
منطقه سیستان و بلوچستان است. برای استانداردسازی کلاس‌های درس خشتی و گلی به‌طور متوسط یک میلیارد و 200 میلیون ریال اعتبار مورد نیاز است.
2هزار و 65 میلیارد تومان اعتبار
برای نوسازی مدارس در سال 94
در حالی از کاهش مدارس نیازمند به نوسازی به یک‌سوم صحبت می‌شود که این میزان فضای آموزشی در 10سال گذشته دوسوم است. طی 5سال آینده همه فضاهای آموزشی کشور استاندارد خواهد شد و این مشکل برای همیشه در کشور حل خواهد شد. همچنین مدتی پیش وزیر آموزش و پرورش از اختصاص بودجه‌یی 100میلیارد تومان برای خرید تجهیزات در سال جاری خبر داده بود که به تدریج به مدارس واگذار می‌شوند. مرتضی رییسی، رییس سازمان نوسازی مدارس، نیز مدتی پیش در گفت‌وگو با ایسنا، از تخصیص 90درصد اعتبارات 1350 میلیارد تومانی مصوب برای سال 94 خبر داد. علاوه بر این، به گفته رییسی، از محل اعتبارات استانی و تملک دارایی نیز مبلغ 750میلیارد تومان اعتبار در نظر گرفته شده است که در مجموع امسال دولت با همراهی مجلس شورای اسلامی 2100میلیار تومان اعتبار عمرانی برای فضاهای آموزشی صرف کرده است که از مجموع این اعتبارات دولتی به ازای هر دانش‌آموز ایرانی 20 هزار تومان در نظر گرفته شده است. در همین رابطه گری لوئیس، نماینده سازمان ملل متحد در ایران، از اقدام ایران در کاهش 40 درصدی میزان مدارس غیر ایمن در کشور طی بازه زمانی کوتاهی قدردانی و آن را یک رکورد جهانی توصیف کرده
بود.
علاوه بر این مرتضی رییسی، بحث مقاوم‌سازی را با لحاظ کردن اعتباری معادل 695میلیارد تومان، مهم‌ترین ردیف اعتباری برای سازمان نوسازی مدارس عنوان کرد. این در حالی است که طبق بودجه اعلام شده وزارت آموزش و پرورش در سال 94، بودجه عمرانی آموزش و پرورش که در اختیار سازمان نوسازی مدارس است با رشد ۲۷درصدی، ۶۳۹میلیارد تومان عنوان شده بود. علاوه بر این، بحث عمرانی، تجهیزات هنرستان‌ها و کمک به خیران مدرسه‌ساز نیز با رشد ۲۸درصدی در بودجه مواجه شده است و رقم آن به ۱۶۱میلیارد تومان رسیده است که با این احتساب مجموع بودجه عمرانی وزارت آموزش و پرورش برای سال جاری از رقم 800 میلیارد تومان تجاوز نمی‌کند. از آنجا که سازمان نوسازی مدارس زیرمجموعه وزارت آموزش و پرورش نیست، یک محاسبه سرانگشتی نشان می‌دهد که حدود 540میلیارد از بودجه این سازمان از محل ردیف بودجه این سازمان تامین شده است.
مسکن مهر چالشی برای آموزش
رضا درمان، مدیرعامل موسسه مردم‌نهاد جامعه یاوری فرهنگی که 32سال است در زمینه ساخت مدرسه در مناطق محروم فعالیت دارد در گفت‌وگو با «تعادل» ضمن اشاره به اینکه آمار مدون و قابل‌استنادی در خصوص تعداد مدارس نیازمند نوسازی وجود ندارد، بحث نیاز به ساخت و نوسازی مدارس را به سه گروه تقسیم می‌کند. وی یک بخش از این نیاز را متوجه مناطقی می‌داند که فاقد مدرسه هستند. به عنوان گروه دوم، او از مدارس باقت فرسوده با بیش از 40 سال قدمت یاد می‌کند که نیازمند تخریب و بازسازی‌اند. درمان در ادامه با اشاره به مساله کوچ روستاییان به حاشیه شهرها، سومین نوع نیاز را ناشی از جابه‌جایی‌های جمعیتی می‌داند. به گفته مدیرعامل این سازمان مردم‌نهاد، سیاست‌های دولتی از جمله پروژه مسکن مهر نیز به این مساله دامن زده است. وی با اشاره به اینکه ساخت این واحدهای مسکونی بدون توجه به نحوه تامین فضای آموزشی موردنیاز صورت گرفته است، از ساخت 140هزار واحد مسکونی در شهر مهر پرند بدون احداث یک کلاس درس به عنوان مصداق بارز این مساله یاد می‌کند. وی در پاسخ به این سوال که بیشترین میزان نیاز به نوسازی متعلق به کدام گروه است، این نیاز منطقه را به منطقه متفاوت
عنوان می‌کند. به گفته این کارشناس مسائل آموزشی، در حالی که در استان‌هایی مانند یزد که در نتیجه قدمت آموزش و پرورش و پرشمار بودن مدارس بالای 40سال، موضوع تخریب و بازسازی مدارس در اولویت قرار دارد، در استانی مانند سیستان و بلوچستان که در نتیجه خشکسالی‌های طولانی مدت شاهد نابودی روستاها و مهاجرت جمعیت روستایی به حاشیه شهرهایی چون زاهدان بوده، به ساخت مدارس جدید ناشی از جابه‌جایی جمعیتی بیشتر احساس نیاز می‌شود. درمان با اشاره به وجود 8 هزار پروژه ناتمام دولتی در حوزه آموزش در 2 سال پایانی دولت دهم در نتیجه تحریم‌ها و کاهش قیمت نفت، از تکمیل بیش از 50 درصد این پروژه‌ها در دو سال اخیر در نتیجه کمک و مساعدت خیران مدرسه‌ساز خبر می‌دهد و می‌گوید: «در حال حاضر در استان خراسان جنوبی که یکی از نقاط فعالیت موسسه ما محسوب می‌شود، هیچ پروژه ناتمام دولتی وجود ندارد.» این در حالی است که طبق اعلام مرکز اطلاع‌رسانی و روابط عمومی وزارت آموزش و پرورش، تاکنون 20درصد مدارس تحویلی به آموزش و پرورش کشور به همت خیران مدرسه‌ساز احداث شده است و در حال حاضر 2میلیون و400 هزار دانش‌آموز در مدارس خیریه تحصیل می‌کنند که این نشان از اهمیت
و نقش بسزایی دارد که سازمان‌ها مردم‌نهاد و خیران در نظام آموزش و پرورش کشور ایفا می‌کنند.
مدارس دوستدار کودک
وی همچنین در خصوص مساله استانداردها و معیارهای نوسازی مدارس با اشاره به مطرح شدن بحث مدارس دوستدار کودک در سازمان ملل، این نوع مدارس را مدارسی تعریف می‌کند که از ارتباط مناسبی با دانش‌آموزان برخوردارند. وی توجه به مسائلی چون نورپردازی استاندارد، گردش و تهویه مناسب هوا، ارتفاع تخته را از جمله مواردی می‌داند که در این‌گونه مدارس می‌تواند موردتوجه قرار گیرد. وی در خصوص اجرای این استانداردها در ایران، مدرسه‌سازان را ملزم به رعایت نقشه‌های اداره نوسازی می‌داند و می‌افزاید: «حتی اگر قرار است از یک کانکس به عنوان کلاس درس استفاده شود، این کانکس باید دارای ویژگی‌های خاصی باشد که قیمت آن حدود 2.5 برابر قیمت کانکس عادی است.» با این حال به گفته مدیرعامل این موسسه مردم‌نهاد، مشکل نه در نبود و فقدان استاندارد و معیار بلکه در عدم اعمال تمام و کمال آنها می‌داند و می‌گوید: «اگر بنا به اعمال سختگیرانه این استانداردها باشد، بسیاری از مدارسی که سازمان نوسازی اجازه فعالیت به آنها داده باید تعطیل و تخلیه شوند.» وی فقدان فضای آموزشی کافی را علت این موضوع دانسته و می‌افزاید: «اجرای تمام و کمال این استانداردها در خصوص نوسازی
مدارس و از حیث انتفاع خارج کردن فضاهای آموزشی غیراستاندارد بودجه‌یی معادل 10 تا 15 سال بودجه عمرانی وزارت آموزش و پرورش را طلب می‌کند.»
سهم 50 تا 100درصدی مردم در ساخت مدارس
درمان در خصوص سهم وزارت آموزش و پرورش با اشاره به اینکه سازمان تجهیز، توسعه و نوسازی مدارس به عنوان متولی دولتی امر نوسازی مدارس در کشور، زیرمجموعه وزارت آموزش و پرورش نبوده و ردیف بودجه مستقل دارد، با این حال آورده خیران مدرسه‌ساز از آورده دولت در سال‌های اخیر بیشتر بوده است. وی با اشاره به تامین 50 تا 100درصد مالی برخی پروژه‌ها توسط مردم، نقش کمک‌های مردمی را در توسعه و نوسازی فضای آموزشی کشور پررنگ و تاثیرگذار توصیف می‌کند. وی در خصوی اظهارنظر فانی، وزیر آموزش و پرورش، مبنی بر نوسازی دوسوم فضای آموزشی و تکمیل نوسازی شدن یک‌سوم باقیمانده در پنج سال آتی، با اشاره به اینکه با گذشت زمان مجموعه‌ها آموزشی و مدارس جدید و بیشتری به دسته مدارس نیازمند نوسازی اضافه می‌شوند، معیار تعریف نیازمندی مدارس به نوسازی و ترمیم را از جمله مسائلی دانست که محل بحث و پرسش است. وی با بیان نیاز به دسترسی به کلاس‌های هوشمند و رایانه به عنوان معیار استانداردسازی و نوسازی مدارس در مقیاس و تعریف جهانی می‌گوید: «جایگزین کردن بخاری با شوفاژ به معنای نوسازی مدارس نیست.» درمان همچنین در خصوص تاثیر نوسازی فضای آموزشی بر عملکرد تحصیلی
دانش‌آموزان، با اتکا به تجربه موسسه متبوع خود در امر مدرسه‌سازی می‌گوید: «قطعا تحصیل در یک محیط کم‌نور، سرد که با خطر خیس شدن در اثر ریزش باران همراه است بر عملکرد و روند تحصیلی دانش‌آموزان تاثیر منفی دارد.» وی یکی از موارد مورد تاکید در مدارس دوستدار کودک را مساله احساس امنیت دانش‌آموزان عنوان کرده و در همین رابطه مجزا بودن سرویس‌های بهداشتی در مدارس مختلط را از جمله دلایلی می‌داند که می‌تواند برای دانش‌آموز دختر احساس امنیت ایجاد کند. به گفته مدیرعامل موسسه مردم‌نهاد جامعه یاوری فرهنگی، مواردی چون بهبود کیفیت آموزش، بهره‌گیری از معلمان باسواد و لوازم کمک آموزشی مانند رایانه را از جمله مسائلی می‌داند که به‌منظور ارتقای نظام آموزشی کشور باید به اندازه بحث ساخت و نوسازی مدارس موردتوجه قرار بگیرد.
مشکلات بنیادی نظام آموزشی
محمدرضا عبدی، روانشناس آموزشی، در خصوص تاثیر فضای آموزشی بر عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان، با تاکید بر نقش موثر فضای آموزشی از جمله زیبایی ظاهری و امکانات رفاهی بر روند تحصیلی دانش‌آموزان، فضای آموزشی را نخستین مولفه‌یی می‌داند که می‌تواند توجه دانش‌آموز را به خود جلب کند. وی هر چند به‌کارگیری امکاناتی چون ویدیو پروجکشن، رایانه و شوفاژ را از جمله عوامل ایجاد اشتیاق در میان دانش‌آموزان می‌داند، مشکل اصلی نظام آموزش و پرورش کشور را جایگزین شدن رویکرد کیفی با رویکرد کمی و مدرک‌گرایی می‌داند. وی با اشاره به اینکه رقابت میان مدارس برای بهبود جایگاه و عملکرد خود باعث شده تا مدارس به جای افزایش سطح کیفی آموزشی خود، به‌دنبال افزایش میزان قبولی دانش‌آموزان خود به هر قیمتی باشند که دیگر در آن به سیستم نمره‌دهی بها داده نمی‌شود. به اعتقاد این روانشناس، عدم نمره‌دهی به دانش‌آموزان بر اساس تلاش‌شان، باعث از میان رفتن انگیزه در میان دانش‌آموزان کوشاتر می‌شود. از نظر عبدی، در شرایطی که عملکرد مدارس بر اساس میزان قبولی دانش‌آموزان سنجیده می‌شود، نوسازی مدارس نمی‌تواند تاثیر چندانی بر روند و عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان داشته
باشد.
