ستاره‌ها از آسمان تهران کوچ کرده‌اند
زهره حاجیان اگر روزی گذرتان به بام تهران بیفتد و شهر را از بالا نگاه کنید حتما اعتراف خواهید کرد که تهران چلچراغی از زیبایی‌های بصری و نوری است و از دیدن این همه چراغ روشن در شهر دلتان غنج می‌رود. دلتان را صابون نزنید این روزها دیگر از نزدیکی ستاره‌ها به زمین خبری نیست و حس دراز کردن دست و چیدن ستاره‌ها مدت‌هاست از یادمان رفته. دیگر حس آشنای خواب‌های کودکی و دراز کشیدن در رختخواب‌های خنک پشت‌بام و شمردن ستاره‌ها تبدیل به نوستالوژی و حسرتی عمیق شده. اصلا کدام‌یک از ما می‌توانیم ادعا کنیم که آرزوی دیدن آسمان پر ستاره شب‌های تهران را نداریم؟ این روزها با هجوم جمعیت به تهران و ازدیاد واحدهای مسکونی و تجاری شهر شاهد روشن شدن تعداد بی‌شماری از انواع منابع نوری هستیم و شاید باورمان نشود که همین نورها دارد ما را کم‌کم از موهبت دیدن آسمان و ستاره‌ها محروم می‌کند و تبدیل به آلودگی نوری می‌شود.
تجربه زل زدن به آفتاب
اگر بگوییم در ایام کودکی برای یک بار هم که شده به آفتاب چشم ندوخته‌ایم و چشمانمان از شدت تابش نور نسوخته کسی باور نمی‌کند. این حس مشترک را بیشتر مردم سرزمین من تجربه کرده‌اند. یادتان می‌آید نمی‌توانستیم مدت زیادی نور شدید خورشید را تحمل کنیم و پس از برداشتن چشم از خورشید هاله‌یی سبز رنگ روی چشممان می‌افتاد و تا چند لحظه نمی‌توانستیم اطراف را ببینیم؟ یا چرا دور برویم در زندگی‌های روزمره و ماشینی امروزی چند نفر از شما تجربه نگاه کردن به نور شدید جوشکاری را داشته‌اید؟ چند نفر از شما با اینکه بارها و بارها هشدارهای خیره نشدن به نور دستگاه جوشکاری را شنیده‌اید این توصیه‌ها را جدی گرفته‌اید؟ تعارف که نداریم همه ما گاهی این توصیه‌ها را نشنیده گرفته‌ایم و چشممان از شدت نور سوخته و اشک‌مان سرازیر شده است. علی حسینی، کارشناس زیباسازی شهرداری معتقد است مواردی مانند نوربالای اتومبیل‌های پشت سرمان یا لامپ پر نور سر در بیشتر مغازه‌ها به خصوص میوه‌فروشی‌ها و سوپرمارکت‌ها در مبحث آلودگی نوری تعریف می‌شود و در جمله‌یی کوتاه می‌توان گفت که استفاده از نور به روش نادرست و غیر‌استاندارد تولید آلودگی نوری می‌کند.
حسینی با اشاره به اینکه امروزه توجه به طراحی روشنایی درکنار مهندسی روشنایی اهمیت زیادی دارد، می‌گوید: «هرچه می‌گذرد لزوم توجه به این مقوله در زندگی شهری درکنار بقیه المان‌های معماری ضروری به نظر می‌رسد.» آرزوی شب‌های پرستاره شاید ده‌ها سال پیش بود که آلودگی نوری به‌دلیل حساس بودن ابزارهای رصدی توسط منجمان مورد توجه قرار گرفت و سال‌ها بعد به عنوان یک معضل زیست‌محیطی مطرح شد.
از همان روزها تابش انواع نور حتی به مقدار کم تاثیر زیادی در کم نوری و پنهان شدن ستارگان داشت تا جایی که حتی ضعیف‌ترین نور منجمان را مجبور به طی مسافت‌های طولانی و دور شدن از شهرها می‌کرد. این روزها آسمان شب‌های شهر من با نورافشانی مصنوعی چراغ‌های دست‌ساز بشر دستخوش تغییر و تخریب شده و یکی از دلایلش در نظر نگرفتن استانداردها و شاخص‌هایی است که این چراغ‌های دست‌ساز باید داشته باشد. نورهای رنگارنگ تا از بلندی براین شهر بی‌در و پیکر نگاه نکنی نمی‌توانی متوجه وجود این همه نور رنگارنگ شوی. فاطمه حجتی، ساکن تهرانپارس با بیان این مطلب می‌گوید: «تا شبی که تهران را از بالای بام تهران دیدم نمی‌توانستم حجم این تعداد منبع نوری را باور کنم.» او که امسال در رشته معماری تهران پذیرفته شده، می‌گوید: «هر شب به آسمان نگاه می‌کنم و وقتی از دور ستاره‌های کم‌رمق را می‌بینم دلم می‌گیرد و حس می‌کنم هر لحظه کیلومترها از آسمان دور می‌شویم.»
معصومه کشتکار 65 ساله که کودکی خود را در روستایی در کرمان گذرانده، می‌گوید: «شما نمی‌توانید تفاوت میان آسمان تهران و کرمان را تصور کنید. آنجا آسمان نزدیک به زمین است و حس می‌کنید که ستاره‌ها دردسترس هستند اما در تهران ستاره‌ها هر شب کم‌رمق‌تر می‌شوند.»
کشتکار - اما- نمی‌داند که ستاره‌ها دارند کم‌کم از آسمان کویر هم کوچ می‌کنند. چندی پیش کارشناسان اعلام کردند که با شناسایی معادن زغال‌سنگ در کویر بهاباد و نایبندان ستاره‌ها کم‌کم از آسمان کویر کوچ می‌کنند. بسیاری ازکارشناسان بر این باورند که مناطق طبیعی و آسمان‌های تاریک ایران با بی‌برنامگی و طرح‌های غیر‌کارشناسانه رو به نابودی بوده و روزگار خوشی را سپری نمی‌کند.
افزایش آلودگی نوری به آلودگی‌ها
چندی پیش رییس سازمان حفاظت از محیط زیست کشور در چهارمین جلسه برنامه‌ریزی و توسعه استانداری تهران، آلودگی نوری را یکی ازمعضلات شهر تهران خواند و گفت: «مردم به امید تحولات جدی در مسایل زیست محیطی، اجتماعی و فرهنگی در جامعه به دولت تدبیر و امید رای دادند.» معصومه ابتکار با اشاره به اینکه یکی از معضلات شهر تهران آلودگی نوری است، گفت: «در تهران نیاز است که تاریکی نیز داشته باشیم ولی متاسفانه 24 ساعته تهران روشن است و به همه جا آسیب می‌رساند.» ابتکار گفت: «یکی از جنبه‌های نشاط درجامعه، بهره‌مندی از آسمان شهر است که هم‌اکنون آسمان شهر تهران در فصول مختلف با پدیده‌های مختلفی مواجه است.»
آلودگی مهم و ناشناس
در این نکته که روشنایی شهری در بسیاری موارد توانسته زیبایی زندگی شبانه را دوچندان کند اما آلودگی نوری ناشی از نورهای مصنوعی باعث لطمات جبران‌ناپذیری بر سلامت انسان می‌شود.
علی غلامرضایی، کارشناس ارشد محیط زیست با بیان این مطلب گفت: «یکی از آلودگی‌هایی که اکثریت جامعه نسبت به آن شناختی نداشته و از تاثیرات مخربی که می‌تواند بر جسم و روح انسان بگذارد، بی‌اطلاع هستند آلودگی نوری است و بر اساس آمارهای اطلس آلودگی نوری 3/2 درصد مردم دنیا از این آلودگی رنج می‌برند.»
او توجه به مقوله سلامت را یکی ازحساس‌ترین موضوعات در همه جوامع انسانی عنوان کرد و ادامه داد: «عدم شناخت شهروندان از برخی آلودگی‌ها مانند آلودگی نوری موجب شده تاکنون به آن توجه کافی نشود.»
غلامرضایی با اشاره به اینکه زندگی شبانه زیر نور مصنوعی باعث ایجاد رفتارهای نامنظم و بروز بیماری‌هایی مانند سرطان می‌شود، گفت: «40درصد جمعیت امریکا و 6/1درصد اروپاییان و 10/1درصد مردم سایر نقاط دنیا هرگز تاریکی کامل در شب را ندارند و یکی از حساس‌ترین و مهم‌ترین اثرات آلودگی نوری بر انسان آسیب‌های چشمی، بروز استرس و خیرگی چشم یا چشم‌زدگی است که این مورد زمانی رخ می‌دهد که اشعه مستقیم نور با شدت زیاد در محور دید عابران یا رانندگان قرار بگیرد.»
گفتنی است، طرح جامع نور‌پردازی شهر تهران توسط سازمان زیباسازی انجام می‌شود و کارگروه آلودگی نوری هر دو هفته یک‌بار در ستاد محیط زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران با حضور نمایندگان سازمان زیباسازی، کارشناسان و اساتید دانشگاه برای بررسی معضلات آلودگی نوری درسطح شهر تهران تشکیل می‌شود.
نیلوفر مرادی، کارشناس اداره محیط زیست تهران معتقد است: آلودگی نوری، نور مزاحمی است که اغلب در تاریکی شب‌ها باعث آزارهای چشمی شده و آسیب‌هایی را ناخواسته به روح و جسم ما وارد می‌کند.
او می‌گوید: «هر کجا شما از نور به روش غلط و غیر‌استاندارد برای روشن‌سازی محیط‌‌تان استفاده کردید، تولید آلودگی نوری کرده‌اید، حال می‌تواند این ناآگاهی در فضای داخلی اتفاق بیفتد، مثلا زمانی که شما از یک نور نامناسب برای مطالعه یا آشپزی استفاده می‌کنید.»
امروزه توجه به طراحی نور درکنار مهندسی نور از اهمیت زیادی برخوردار شده و رفته رفته لزوم توجه به این مقوله در زندگی شهری درکنار بقیه المان‌های معماری ضروری و مهم به نظر می‌رسد.
مرادی با بیان این مطلب در مورد عوارض آلودگی نوری می‌گوید: «اثرات مخرب آلودگی نوری بر انسان، حیوانات، گیاهان، از دست رفتن طبیعت آسمان شب، اتلاف انرژی و بروز آسیب‌های چشمی، استرس، تضعیف قدرت فکر، خیرگی و افزایش ابتلا به انواع سرطان ازجمله سرطان‌های پوستی از عوارض آلودگی نوری است.»
معیار سنجش نور در شهرها چیست؟
معیار اندازه‌گیری نور با واحدی به نام لوکس (LUX) سنجیده می‌شود. لوکس مقیاسی است برای سنجش شدت نوری که به وسیله چشم انسان درک می‌شود. گفته می‌شود در فضاهای عمومی شهری باید نوری وجود داشته باشد که فرد از فاصله 25 متری بتواند صورت افراد عابر پیاده را ببیند. متاسفانه آلودگی نوری در شهرهای ما شایع است و اینگونه که بر می‌آید شهرهای ما تا 70درصد دچار آلودگی نوری هستند و در این میان تهران وضعیت بدتری دارد. البته ناگفته نماند در چند سال اخیر اقدامات زیادی در توسعه تجهیزات نوری و تعریف تیرهای برق همچنین نصب تیرهای جدید انجام شده است اما شاید بهترین حالت در شهرها استفاده از ترکیبی از پایه‌های کوتاه و بلند برای تیرهای چراغ برق است که تعادل ایجاد شود.
