گشایش دریچه صادرات گاز به ممالک عرب
گروه انرژی
تنها دو روز پس از سفر حیدر العبادی نخست‌وزیر عراق به تهران، صادرات گاز ایران به این کشور پس از وقفه، بالا و پایین بسیار زیاد آغاز شد. شامگاه چهارشنبه 31خرداد ماه 1396 امیرحسین زمانی‌نیا با اعلام این خبر به یکی از طولانی‌ترین پرونده‌های صادراتی ایران در بخش انرژی پایان داده و سرانجام گاز طبیعی تولیدی ایران هرچند به صورت آزمایشی، به همسایه غربی خود ارسال شد. صادرات گاز ایران به عراق بخشی از پروژه موسوم به «خط لوله اسلامی» است که قرار بود پس از عراق به سمت سوریه و نیز لبنان کشیده شود. صادرات به عراق نیز خود دارای دو مقصد بغداد و بصره است که در مجموع قرار است به ظرفیت 50میلیون مترمکعب در روز برسد.
این قرارداد نخستین قرارداد فروش گاز ایران به یک کشور عربی به حساب می‌آید که تاکنون به علت مسائل متعددی از جمله عدم ثبات امنیتی در کشور مقصد، اختلافات قیمتی و مشکلات بانکی و مالی با تاخیر زیادی مواجه شده بود. هرچند به نظر برخی کارشناسان، اساسا این قرارداد که نطفه آن در دولت محمود احمدی‌نژاد بسته شده است از ارزش بلندمدتی برای ایران برخوردار نیست، چرا که عراق در حال برداشتن گام‌های اولیه در زمینه تولید گاز طبیعی از میدان‌های خود است و به‌زودی از گاز ایران بی‌نیاز خواهد شد. گزارش «تعادل» در رابطه با بررسی ابعاد مختلف صادرات گاز ایران به عراق را در ادامه می‌خوانید.
بیش از 6سال زمان نیاز بود تا قرارداد صادرات گاز ایران به عراق سرانجام عملیاتی شود. بحث در رابطه با صادرات گاز بین دو کشور ایران و عراق در دولت دهم و از نیمه سال 89 آغاز شد. حدود 3سال طول کشید تا تفاهمنامه امضا شده بین دو کشور پس از انجام مطالعات فنی و ارائه پیشنهادهای مالی به قرارداد رسمی تبدیل شود. در آخرین روزهای تیرماه سال 1392 دولت محمود احمدی‌نژاد در یکی از آخرین اقدامات خود، بخش نخست از قرارداد صادرات گاز به عراق را با حضور رستم قاسمی وزیر وقت نفت ایران و وزیر نفت عراق در بغداد به امضا رساند.
فروش گاز ایران به عراق نیز بخش نخست از پازل ارسال گاز به کشورهای عربی همسو با ایران در منطقه یعنی عراق، سوریه و لبنان است. پروژه‌یی که به خط لوله «دوستی» یا خط لوله «اسلامی» شهره شده است.
صادرات گاز به عراق خود دارای دو بخش است. بخش نخست آنکه قراردادش در 30 تیر سال 92 توسط رستم قاسمی امضا شد و شامگاه 31خرداد سرانجام به صورت آزمایشی شکل عملیاتی یافت، شامل فروش گاز به عراق برای تامین مایحتاج نیروگاه‌های موجود در اطراف پایتخت این کشور است. به گزارش «تعادل» در تیرماه سال 1392 جواد اوجی مدیرعامل وقت شرکت ملی گاز در رابطه با جزییات این قرارداد اظهار کرده بود: «بر اساس این قرارداد روزانه 25میلیون مترمکعب گاز ایران از پارس‌جنوبی به وسیله بخشی از خط لوله ششم سراسری از نفت‌شهر به عراق صادر می‌شود.»
این خط لوله صادراتی در ایران دارای قطر 48اینچی و طول 227کیلومتری است که ظرفیت انتقال روزانه تا 37میلیون مترمکعب گاز را خواهد داشت. کارفرمای این پروژه، شرکت توسعه مهندسی گاز و پیمانکار آن، قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا وابسته به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است.
این خط لوله قرار است، سوخت نیروگاه‌های المنصوریه و الصدر را تامین کند. نکته جالب توجه این است که نیروگاه الصدر به دست ایرانی‌ها ساخته شده است. شرکت مپنا در سال 1390 از نیروگاه 324مگاواتی سیکل ترکیبی واقع در شهرک صدر در شمال شرقی شهر بغداد بهره‌برداری کرد و شرکت صادرات تجهیزات و خدمات صنایع آب و برق ایران (صانیر) مسوولیت راه‌اندازی و آموزش پرسنل عراقی را بر عهده داشته است. نیروگاه المنصوریه که دیگر نیروگاه دریافت‌کننده گاز ایران است اما توسط شرکت فرانسوی آلستوم و در استان دیاله عراق ساخته شده است.
بخش دوم پروژه صادرات گاز به عراق مربوط به فروش گاز به استان بصره در جنوب عراق است. قرارداد این خط لوله نیز در آبان‌ماه سال 1394 میان حمیدرضا عراقی، مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران و خالد حسن صالح معاون وزیر برق عراق به امضا رسید.
در این تاریخ ایران همزمان الحاقیه‌یی نیز به قرارداد پیشین خود برای ارسال گاز به بغداد اضافه کرد. عزیزالله رمضانی مدیر امور بین‌الملل شرکت ملی گاز ایران در توضیح این الحاقیه گفته بود: «براساس قرارداد 4ساله‌یی که پیش‌تر امضا شده‌بود، ایران باید روزانه 25میلیون مترمکعب گاز به عراق صادر می‌کرد. براساس الحاقیه‌یی که امضا شده است، مدت قرارداد به 6سال افزایش یافته و حجم ارسال گاز در فصول گرم نیز از 25 به 35میلیون مترمکعب رسیده است.»
براساس اعلام مسوولان شرکت ملی‌گاز ایران، قرارداد صادرات گاز به بصره نیز مشابه قرارداد صادرات گاز به بغداد و برای تامین سوخت نیروگاه‌های این کشور است. پیش‌تر نیز حمیدرضا عراقی در رابطه با زمانبندی صادرات گاز به عراق به «تعادل» گفته بود: « طبق زمانبندی مشخص‌شده، در سال نخست روزانه 7میلیون مترمکعب، در سال دوم روزانه 12میلیون مترمکعب و در سال‌های بعد روزانه 25میلیون مترمکعب گاز به این کشور صادر خواهد شد.»
مساله قیمت
نکته قابل توجه در رابطه با قرارداد صادرات گاز ایران به عراق قیمت صادراتی گاز است. در سال 92 مدیرعامل شرکت ملی گاز اعلام کرد که قیمت گاز صادراتی ایران تقریبا همان قیمت صادراتی گاز به ترکیه است. وی اعلام کرده بود که با اجرای این قرارداد روزانه حدود 11میلیون دلار و سالانه بین 3میلیارد و 500 تا 3میلیارد و 700میلیون دلار عاید کشور خواهد شد.
انتظار می‌رود، قیمت توافقی برای فروش گاز به عراق از آن تاریخ تاکنون تغییر کرده باشد. خصوصا اینکه ایران از سال 2012 و پیش از رسمی شدن قرارداد صادرات گاز خود به عراق درگیر پرونده شکایت گازی ترکیه بود. به نظر می‌رسد، یکی از دلایل طولانی شدن اجرای قرارداد فروش گاز به بغداد نیز اختلاف‌نظر بر سر فرمول قیمتی بوده است. در بهمن‌ماه سال گذشته جهانبخش سنجابی‌شیرازی عضو اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق در گفت‌وگو با ایسنا به این موضوع اشاره کرد که توافق روی قیمت یکی از موارد اختلافی است که بین دو کشور وجود دارد.
در دولت یازدهم، برخلاف رویکرد دولت دهم، از اعلام قیمت توافقی در قرارداد خودداری شد. به عنوان مثال در مردادماه 94، مدیر وقت امور بین‌الملل شرکت ملی گاز ایران اعلام کرد که براساس اصول قرارداد، قیمت گاز از موارد محرمانه است. به گزارش «تعادل» به نقل از میزان، عزیزالله رمضانی در این باره گفته بود: «براساس اصول قرارداد قیمت گاز از موارد محرمانه است ولی به‌طور حتم قیمت‌های گاز منطقه‌یی بوده و منافع دو کشور را در پی دارد و قابل رقابت با سایر منابع است.»
تامین مالی
یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش‌رو در اجرایی شدن این قرارداد، بحث تامین مالی آن بود. مدیرعامل شرکت ملی گاز تابستان سال گذشته به «تعادل» گفته بود که ایران باید از تامین مالی صادرات گاز به عراق مطمئن شود. موضوع نظام مالی و پرداخت عراق با توجه به سبقه این کشور در عدم امکان انجام تعهدات خود در قبال خرید برق از ایران؛ اهمیت دوچندانی نیز پیدا کرده بود، خصوصا اینکه عراق باتوجه به کاهش قیمت نفت و محدودیت‌هایی که در توافق کاهش تولید نفت اوپک پذیرفته، مشکلات فراوانی در زمینه منابع مالی پیدا کرده است. آغاز صادرات گاز ایران به عراق را می‌توان نشانه این دانست که یا عراقی‌ها توانسته‌اند مشکل تامین مالی و افتتاح «ال‌سی» را حل کرده و اعتماد ایران را جلب کند، یا اینکه آغاز این عملیات نتیجه مذاکراتی است که در جریان سفر هفته اخیر نخست‌وزیر عراق به تهران انجام شده بود و دو کشور در این زمینه به توافق رسیده‌اند.
عراق چقدر به گاز ایران نیاز دارد؟
صادرات گاز ایران به عراق از طریق خط لوله صورت می‌گیرد. اساسا احداث خط لوله برای فروش گاز به کشوری، برای چشم‌انداز بلندمدت و به مقصدی است که خود دارای ذخایر قابل توجه گاز طبیعی نباشد. همان‌طور که اشاره شد، قرارداد صادرات گاز به عراق دارای طول زمانی 6ساله است و پس از اتمام این تاریخ، سرنوشت خط لوله کشیده شده از عسلویه تا بغداد و بصره مشخص نیست. از سوی دیگر عراق کشوری است که به اندازه کافی از ذخایر قابل توجه گاز برای تامین نیازهای داخلی و حتی صادراتی خود برخوردار است.
براساس گزارش BP در پایان سال 2016، عراق با دراختیار داشتن 3.7 تریلیون مترمکعب و با سهمی معادل 2درصد از کل گاز جهان، دوازدهمین کشور دارنده منابع گازی جهان است. برآوردها نشان می‌دهد که حدود 70درصد از منابع گاز عراق به صورت گازهای همراه با نفت است و میدان‌های مستقل تنها حدود 15درصد از منابع گازی این کشور را تشکیل می‌دهند. همچنین 15درصد از منابع گازی این کشور نیز، به صورت گاز کلاهک (در میدان‌های نفتی) است.
پیش‌تر محمدصادق جوکار در گفت‌وگو با «تعادل» از فعل و انفعالات عراق در زمینه تولید گاز خبر داده بود. جوکار در این رابطه گفته بود: «عراق امید دارد بتواند نیاز گازی خود را با به نتیجه رسیدن پروژه‌های جمع‌آوری گاز از 3میدان اصلی عراق در جنوب این کشور تامین کند. چند شرکت بزرگ از جمله BP نیز در این زمینه در حال فعالیت هستند. همچنین 3میدان گازی نسبتا کوچک نیز در عراق وجود دارد. البته مهم‌ترین میدان این فهرست در استان سنی‌نشین الانبار واقع شده که چالش‌هایی با دولت مرکزی دارد.» به گفته این کارشناس، یکی از دلایل تعلل عراق در زمینه اجرای قرارداد خرید گاز از ایران، همین موضوع است. به گزارش «تعادل»، عراق در تیرماه 89 قرارداد جمع‌آوری گازهای همراه میدان‌های نفتی جنوب این کشور را با شرکت شل به تصویب رساند. مطابق این قرارداد که ارزش آن حداقل تا 12میلیارد و 500میلیون دلار برآورد شده است، شرکت شل با همراهی شرکت میتسوبیشی ژاپن، گازهای همراه میدان‌های منطقه بصره را که در حال حاضر سوزانده می‌شود، جمع‌آوری کرده و برای صادرات مورداستفاده قرار می‌دهد. رمیله، زبیر، قرنه غربی و مجنون میدان‌هایی هستند که در این قرارداد گنجانده شده‌اند.
مدت اجرای این پروژه 25ساله است و انتظار می‌رود که روزانه 600میلیون فوت‌مکعب از گازهای همراه این میدان‌ها جمع‌آوری شود. همچنین در مراحل بعدی، قسمتی از گاز جمع‌آوری شده از این میدان‌ها تبدیل به LNG شده و صادر می‌شود. عراقی‌ها در چشم‌انداز بلندمدت خود، حتی نگاهی به دستیابی به بازارهای اروپا از طریق خط لوله گاز ناباکو (آذربایجان- ترکمنستان-قزاقستان) دارند. این کشور حتی نیم‌نگاهی به «خط لوله عرب» نیز دارد. خط لوله‌یی که قرار است گاز تولیدی مصر را به خاورمیانه انتقال دهد و در صورت توسعه بیشتر قابلیت اتصال به شبکه گاز اروپا را نیز پیدا می‌کند.
البته مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران پیش‌تر در این مورد به «تعادل» گفته بود با توجه به اینکه قرارداد صادرات گاز ایران به عراق 6 ساله است و عراق نیز طی 7 الی 8 سال آینده نمی‌تواند از منابع گازی خود بهره‌برداری کند، نمی‌توان این عامل را در تاخیر صورت گرفته در صادرات گاز طبیعی ایران به همسایه غربی خود موثر قلمداد کرد.
بنابراین قرارداد صادرات گاز هر چند فتح بابی برای ورود گاز ایران به ممالک عربی است، اما شاید نتوان آن را در زمره قراردادهای بلندمدت و استراتژیک قرار داد، بلکه قراردادی است که در کوتاه‌مدت نیاز نیروگاه‌های عراق و درآمدزایی ایران را پوشش می‌دهد و پس از آن احتمالا به بن‌بست خواهد رسید.
