مخاطرات بحران‌زدایی از معضل آب
رییس کمیسیون امنیت ملی مجلس شورای اسلامی از تشکیل کمیته امنیت آب خبر داد
گروه انرژی| نادی صبوری|
بحران، رویدادی است که شرایطی بی‌ثبات و خطرناک را پدید می‌آورد که می‌تواند بر فرد، گروه یا کل «جامعه» اثر بگذارد. همین تعریف نشان می‌دهد که «بحران» نیازمند اتخاذ اقدام‌های «اساسی» و «فوق‌العاده» برای برطرف شدن است. شاید به همین واسطه است که استفاده بیش از حد از این واژه برای توصیف وضعیت، بدون اتخاذ سیاست‌های مقابله با «بحران» جامعه را نسبت به واقعی بودن آن مشکوک می‌کند. مدت‌هاست که مسوولان در ایران از عبارت «بحران کم‌آبی» برای توصیف شرایط فعلی که ایران در آن قرار گرفته استفاده می‌کنند؛ اما جای خالی اقداماتی که درخور چنین پدیده‌یی باشد، همگان را به این فکر فرو می‌برد که آیا وضعیت همان‌قدر که در کلام مسوولان مشخص می‌شود «خطرناک» است؟ اما شاید بتوان گفت این روزها نشانه‌ها بیش از هر زمان دیگری بر «واقعی» و «جدی» بودن این بحران دلالت می‌کنند. ساعات پایانی روز جمعه 9 تیرماه، سخنانی که از علاالدین بروجردی رییس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی بیان شده بود، به سرعت از خبرگزاری‌ها وارد کانال‌های تلگرامی و دیگر شبکه‌های اجتماعی شد. بروجردی گفته بود: «بحران آب عملا وارد مقوله امنیتی شده است و ما ناگزیر شدیم در کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی کمیته امنیت آب را تشکیل دهیم.» این سخنان، شاید برای نخستین‌بار بود که درگیر بودن سطوح مختلف حاکمیتی در ایران با مقوله «بحران کم‌آبی» را به این شکل آشکار می‌کرد. پیش از این با تشکیل شورای عالی آب و اظهارنظرهای مختلفی که مسوولان پیرامون منابع محدود آب زیرزمینی مطرح کرده بودند، تاحدودی فضا مشخص شده بود اما در کنار هم قرار دادن دو واژه «آب» و «امنیت» می‌تواند موضوعی متفاوت نسبت به اظهارنظرهای پیشین تلقی شود. «تعادل» در این گزارش، سعی بر این داشته است که با نگاهی به اثر بحران آب در ایجاد دیگر بحران‌ها از جمله بحران «اجتماعی»، اهمیت نگاه سیاست‌گذاران به این موضوع و نقش آنها در تهییج توده‌های مردم نسبت به وظایف خود در این قبال را بررسی کند.
***
تصویر یک بطری آب آشامیدنی با پوشش پلاستیکی صورتی رنگ، در یکی از کانال‌های تلگرامی که اخبار مرتبط با حوزه آب را پوشش می‌دهد، منتشر شده است. با کنجکاوی عکس را باز می‌کنم تا بدانم منظور یا نکته عکس چیست؟ توضیح نویسنده مساله را واضح می‌کند. آب آشامیدنی مورد نظر، تولید یکی از شهرهای ایران است و عکاس، در رستوران شهری دیگر از آن عکس گرفته است. نکته‌یی که برای او جالب توجه آمده این است که شهر تولید‌کننده آب مورد نظر، اکنون به واسطه کم‌آبی در حال پیشبرد طرح‌هایی برای انتقال آب از شهری است که رستوران در آن قرار دارد. این مساله، از نظر عکاس تناقضی را در توزیع منابع آب ایران آشکار می‌کند. او در این عرصه و طرز فکر تنها نیست و در واقع نطفه این نگاه در جای دیگری گذاشته شده است. آذرماه سال گذشته بود که نمایندگان استان خوزستان در مجلس شورای اسلامی، با تحصن اعتراض خود را نسبت به «طرح انتقال آب سرشاخه‌های کارون، دز و کرخه به فلات مرکزی، اصفهان و کرمان» ابراز کردند.
محمد مهدیزاده‌اردکانی، کارشناس ارشد برنامه‌ریزی توسعه منطقه‌یی در پایان‌نامه خود با عنوان «بررسی پیامدهای اجتماعی بحران کمبود آب در مناطق کویری» می‌نویسد: «با توجه به رشد جمعیت و کاهش کمی و کیفی منابع آب شیرین و قابل استفاده بشر در جهان به ویژه در مناطق خشک و کم باران، برخی از ژئوپلیتیسن‌ها، قرن 21 را قرن هیدروپلیتیک می‌دانند و معتقدند که اغلب درگیری‌های منطقه‌یی در جهان به دلیل کمبود و بحران آب خواهد بود در نتیجه افراد، دولت‌ها و گروه‌های اجتماعی و انسانی و سکونتگاه‌ها بر سر تصاحب منابع آب موجود به‌شدت به رقابت خواهند پرداخت و بحران و تنش را توسعه خواهند داد.»
این جملات بسیار واضح و شفاف، پیامدهای ایجاد «نزاع»های داخلی بر سر منابع آب را به تصویر می‌کشد. نزاع‌هایی که از سمت مسوولان رده بالا به مردم مناطق مختلف تزریق شده اما در نهایت باعث شده است آتش مردم در مواردی بسیار تندتر از آغازگران این وضعیت باشد. علاالدین بروجردی رییس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی که روز جمعه به همراه دیگر اعضای این کمیسیون مشغول بازدید از «حاشیه شهر مشهد» بوده است، با تشریح مقاومت مردم در قبال ساماندهی رودخانه‌ها گفته است: «مردم این مناطق افرادی هستند که برای کسب درآمد و ادامه زندگی‌شان در این مناطق سکونت می‌کنند، اما این کج‌راهه است و هم به خودشان و هم به مردم ضرر می‌زنند و هم مشکلات فراوانی درست می‌کنند.»
پیش از این نیز «تعادل» در سلسله گزارش‌هایی به مقاومت «مردم» در قبال انسداد چاه‌های غیرمجاز از سوی ستاد احیا و تعادل بخشی آب‌های زیرزمینی پرداخته بود. اما در آن مورد نیز می‌شد رد پای اثر رفتار مسوولان و ایجاد ذهنیت‌های جزیره‌یی و منطقه‌یی از سوی آنان در میان مردم را به سادگی یافت. یک تحلیلگر مسائل اجتماعی به «تعادل» می‌گوید: «در واقع ریشه ایجاد این رفتارها در مردم را می‌توان در شعارهای انتخاباتی نمایندگان مجلس و تلاش‌های آنها برای ابقا در ادوار بعدی یافت. هر قدر در شهرهای بزرگ‌تر نمایندگان با وعده‌های اجتماعی و سیاسی سبد رای خود را بزرگ‌تر می‌کنند، در شهرهای کوچک، وعده‌هایی پیرامون حفظ منابع آبی منطقه با اقبال بیشتری مواجه می‌شود. در نهایت محصول چنین شعارها و وعده‌هایی مردمی هستند که منطقه و شهر خود را نه در قالب جزیی از کل «کشور» بلکه در قالب یکی از چندین شرکت‌کننده در مسابقه دریافت منابع آب بیشتر می‌بینند.»
تغییر کارکرد دولت و رسانه
«جدی نگرفتن این مهم، در آینده‌یی نزدیک ما را با بحرانی سخت مواجه خواهد کرد.» این جمله‌یی است که غلامرضا حیدری نماینده تهران در مجلس شورای اسلامی صبح روز گذشته در صفحه توییتر خود منتشر کرده است. پیش از این نیز بارها مسوولان مختلف، جملاتی از این دست را برای توصیف وضع بیان کرده‌اند. اما نکته‌یی مهم که پیش از این نیز یحیی صفی‌آریان پژوهشگر مسائل اجتماعی آب در گفت‌وگو با «تعادل» مطرح کرده بود این است که بیان این عبارات، به واسطه تکرر نه تنها اکنون ارزش خود را از دست داده، بلکه با هر بار بیشتر بیان شدن، جامعه را نسبت به «خطرناک» بودن مساله مصون می‌کند. اساسا در تمام جوامع، این رسانه‌ها هستند که وظیفه توصیف ابعاد یک بحران و آماده‌سازی جامعه برای آن را بر عهده می‌گیرند و مسوولان بیش از هر چیز در فکر ارائه راهکار برای حل مساله و همچنین مدیریت افکار عمومی برای مقابله با این مساله بر می‌آیند.
پروفسور آرون ولف، چهره سرشناس در مسائل هیدروپلیتیک اما برای اظهارنظر پیرامون آینده نزاع بر سر منابع آبی، رویکردی محافظه‌کارانه و دقیق‌تر در پیش‌بینی آینده نسبت به اظهارنظر مسوولان در ایران از جمله غلامرضا حیدری نماینده تهران در مجلس شورای اسلامی دارد. او در یک سخنرانی که در سال 2000 در دانشگاه ایالتی اورگان انجام می‌دهد، می‌گوید: «با جدی‌تر شدن نشانه‌های کمبود منابع آب شیرین در اواخر دهه 90 میلادی، این بحث در دایره‌های آکادمیک و رسانه‌های مشهور مطرح شد که آیا ممکن است فشار بر سر کمبود عرضه منابع آب شیرین به نقطه‌یی برسد که مسبب ایجاد جنگ‌های منطقه‌یی بر سر این منابع شود؟ پاسخ این است که از دهه 1940 تاکنون، همکاری‌ها بر سر منابع آبی 2 بر 1 از درگیری‌ها پیرامون آب پیشی گرفته است.
این رویکرد سبب می‌شود که پتانسیل ایجاد جنگ بر سر منابع آب قطعا کمتر از پتانسیل ایجاد درگیری بر سر موضوعاتی همچون نفت است.» وولف اضافه می‌کند: «مردم حاضر هستند کارهای وحشتناکی در حق یکدیگر انجام دهند، اما آنها متمایل به قطع کردن آب به روی یکدیگر نیستند.» غرض از نقل این جملات از وولف، اهمیت نوع نگاهی است که از سوی سطوح بالای جامعه به مردم تزریق می‌شود، شاید بیان جملات و عبارات پیرامون جنگ بر سر آب یا امنیتی شدن مقوله آب در ظاهر جذاب به نظر برسد اما در باطن، افکار عمومی را به شکلی ناخوشایند علیه یکدیگر تحریک می‌کند. سیاستی که شاید بهتر است مسوولان قبل از تشکیل «کمیته امنیتی آب» دقت بیشتری پیرامون عواقب و تبعات آن به خرج دهند.
