کاهش وسعت و شدت فقر در سال‌های 68 تا 93
گروه اقتصاد کلان|
کاهش فقر و نابرابری یکی از مهم‌ترین اهداف برنامه‌ریزان و سیاستمداران در جوامع مختلف جهان است. به طوری که نخستین هدف از مجموعه اهداف توسعه هزاره، ریشه‌کنی فقر شدید و گرسنگی است. با وجود کاهش فقر طی سال‌های گذشته در جهان هنوز افراد زیادی در فقر شدید به سر می‌برند. در ایران نیز سند چشم‌انداز 20ساله کشور ویژگی یک جامعه ایرانی در افق چشم‌انداز را جامعه‌یی برخوردار از سلامت، رفاه، امنیت اجتماعی، فرصت‌های برابر، توزیع مناسب درآمد، نهاد مستحکم خانواده، به دور از فقر، فساد، تبعیض و بهره‌مندی از محیط مطلوب بیان می‌کند. همچنین براساس برنامه‌های توسعه اقتصادی کشور یکی از مهم‌ترین این برنامه‌ها کاهش فقر است.
برای سیاست‌گذاری و تدوین برنامه‌های فقرزدا در کشور لازم است با بهره‌گیری از شاخص‌های سنجش فقر پیش از هر اقدامی، تصویری دقیق از وضعیت موجود ترسیم شود. در این خصوص محمدحسن فطرس و سوده قدسی در پژوهشی به مقایسه عملکرد برنامه‌های توسعه ایران با شاخص فقر پرداخته‌اند. در این پژوهش، شاخص فقر طی سال‌های 1368تا 1393 محاسبه شده و عملکرد برنامه‌های 5 ساله توسعه برای این شاخص مورد ارزیابی قرار گرفته است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که طی سال‌های 1368تا 1393وسعت، شدت فقر همچنین میزان فقر چند بعدی در هر دو مناطق شهری و روستایی کاهش یافته است.
بیشترین وسعت فقر در سال 68
براساس یافته‌های این پژوهش، بیشترین مقدار وسعت فقر همچنین میانگین محرومیت افراد فقیر متعلق به سال 1368 است. نسبت سرشمار یا همان وسعت فقر در سال‌های1368، 1373، 1378، 1383 و 1393 در مناطق روستایی از نسبت سرشمار در مناطق شهری بیشتر است و در سال 1388 این نسبت در مناطق شهری بیشتر از مناطق روستایی است. عمق فقر نیز در تمام سال‌ها در مناطق روستایی بیشتر از مناطق شهری است. بررسی عملکرد برنامه‌های توسعه نشان می‌دهد به طور کلی برنامه‌های توسعه سبب کاهش فقر چند بعدی طی سال‌های 1368 تا 1393 شده است.
از زمان پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون، سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان در قالب برنامه‌های توسعه، اهدافی نظیر تحقق عدالت اجتماعی از طریق کاهش فقر و بهبود توزیع درآمد را مد نظر قرار داده‌اند. برخی مواد قانونی این برنامه‌ها به طور مستقیم ابعاد و زیرشاخص‌های فقر چند بعدی را مورد هدف قرار داده‌اند و در برخی مواد قانونی اجرای برنامه به طور غیرمستقیم سبب بهبود وضعیت زیرشاخص‌ها شده است.
کاهش وسعت فقر در برنامه اول توسعه
در بررسی عملکرد برنامه‌های توسعه بر کاهش فقر چند بعدی می‌توان گفت، هدف اصلی برنامه اول توسعه آن بود که با سرمایه‌گذاری دولت در زمینه بازسازی خسارت‌های جنگ تحمیلی و بهره‌برداری حداکثری از ظرفیت‌های موجود، روندهای منفی اقتصادی را به نفع ایجاد رشد اقتصادی در کشور تغییر دهد و بستر تداوم رشد در آینده را فراهم کند.
در این برنامه رشد اقتصادی از اساسی‌ترین نیازهای توسعه ملی به شمار می‌آمد. برای بررسی عملکرد برنامه اول توسعه، مقایسه مقادیر وسعت و شدت فقر بین سال‌های ۶۸ و ۷۳ نشان داد که وسعت فقر از 62.25 درصد در سال اول برنامه به 43.83درصد در سال ۷۳ کاهش یافته است. علاوه بر این شدت فقر و شاخص فقر چند بعدی نیز طی برنامه اول توسعه کاهش یافته است.
شاخص فقر چند بعدی سال ۷۳ گویای این واقعیت است که برنامه‌هایی مانند ریشه‌کنی بی‌سوادی، جایگزین کردن گاز طبیعی به جای فرآورده‌های نفتی و تعمیم بیمه‌های اجتماعی که به طور مستقیم یا غیرمستقیم ابعاد آموزش، سلامت و استاندارد زندگی را مورد هدف قرار داده‌اند سبب کاهش تعداد افراد محروم در هر دو مناطق شهری و روستایی در تمامی ابعاد طی برنامه اول توسعه شده است. به ویژه تعداد افراد محروم در مناطق شهری در زیرشاخص‌های سال‌های تحصیل و حمام و در مناطق روستایی در زیرشاخص سال‌های تحصیل و سوخت پخت‌و‌پز کاهش چشمگیری داشته است.
استمرار فقر تحصیلی در برنامه دوم
استراتژی اصلی برنامه دوم توسعه تثبیت دستاوردهای برنامه اول توسعه، ایجاد ثبات در روندهای اقتصادی کشور و کاهش بار سنگین تحولات اقتصادی بر جامعه ذکر شده است. در برنامه دوم نیز رشد و توسعه اقتصادی از اصلی‌ترین اهداف بود و تاکید خاصی بر پایداری آن داشت. مقایسه ارقام وسعت و شدت فقر بین سال‌های ۷۳و ۷۸ نشان می‌دهد که وسعت و شدت فقر همچنین شاخص فقر چند بعدی طی سال‌های برنامه دوم توسعه کاهش چشمگیری نداشته است. بررسی عملکرد برنامه دوم توسعه نشان می‌دهد که برخلاف فراهم کردن تمهیدات لازم برای اجباری کردن شرکت کودکان لازم‌التعلیم در آموزش اجباری و شرکت بی‌سوادان کمتر از ۴۰سال در دوره‌های سوادآموزی، این تمهیدات نقش موثری در کاهش تعداد افراد محروم در زیرشاخص سال‌های تحصیل و حضور فرزند در مدرسه در سال آخر برنامه توسعه نداشته‌اند.
بررسی سایر زیرشاخص‌ها نشان می‌دهد که انجام طرح‌های عمرانی در زمینه برق‌رسانی، بهداشت و آبرسانی، فضاهای آموزشی در روستاهای محروم، تعمیم، گسترش و بهبود نظام تامین اجتماعی و سایر تمهیداتی که برای ارتقای زیرشاخص‌های بعد استاندارد زندگی در برنامه دوم توسعه در دستور کار قرار گرفته، سبب شده تا تعداد افراد محروم در مناطق شهری در زیرشاخص حمام و در مناطق روستایی در زیرشاخص‌های برق و حمام کاهش قابل ملاحظه‌یی داشته باشد.
راهبردهای فقرزدایی برنامه سوم
برنامه سوم با راهبرد اصلاحات اقتصادی مبتنی بر رویکرد«توسعه اقتصاد رقابتی» از طریق حرکت به سمت آزادسازی اقتصادی همراه با شکل‌گیری نظام جامع تامین اجتماعی و اصلاحات قانونی و نهادی و لغو انحصارات برای فراهم شدن زمینه‌های مشارکت بخش خصوصی و کاهش تصدی‌گری دولت طراحی و تدوین شد. با توجه به شاخص سال ۸۳ در برنامه سوم توسعه، وسعت فقر از رقم 43.61 در سال ۷۸ به 33.85درصد در سال ۸۳ و شدت فقر نیز از رقم 52.17 در سال ۷۸ به 48.63درصد کاهش یافته است. اجرای مواد قانونی برنامه سبب شده، کاهش چشمگیری در بعد آموزش به ویژه زیرشاخص سال‌های تحصیل رخ دهد. طرح توسعه عمرانی شهری و روستایی نیز سبب شده که تعداد افراد محروم در زیرشاخص‌های حمام و مصالح بنا در هر دو مناطق شهری و روستایی کاهش یابد. در زیرشاخص دارایی از بعد استاندارد زندگی نیز شاهد کاهش در محرومیت هستیم. اما نکته قابل ذکر این است که در بعد سلامت و زیرشاخص بیمه، تعداد افراد محروم به نسبت شاخص قبل افزایش یافته است.
کاهش محرومیت در زیرشاخص بیمه
در برنامه چهارم توسعه علاوه بر تاکید بر ادامه سیاست‌های اصلاح ساختاری برنامه سوم توسعه، پایه‌های جدید برای تغییر در روند توسعه کشور طراحی شد. برنامه چهارم توسعه در قالب سند چشم‌انداز کشور در افق ۱۴۰۴و با جهت‌گیری کلی رشد مستمر و پرشتاب اقتصادی شکل گرفت. هدف از این نوع برنامه‌ریزی، نگاه فعال و آینده‌ساز به مسائل بود که لازمه این نوع نگاه، حرکت بر پایه مدیریت چشم‌انداز است.
شاخص سال ۸۸ نشان می‌دهد که تعداد افراد فقیر یا وسعت فقر در مقایسه با سال ۸۳ کاهش چشمگیری داشته است. این امر بدان معنی است که در سال ۸۸ در مقایسه با سال‌های قبل از آن افراد فقیر کمتری شناسایی شده‌اند و علت آن کاهش میزان قابل توجه محرومیت در بعد سلامت و زیرشاخص دسترسی به بیمه درمانی است.
در برنامه چهارم توسعه در بعد سلامت با اقداماتی که برای افزایش اثربخشی نظام ارائه خدمات سلامت در کشور و تقویت و توسعه نظام بیمه خدمات درمانی منظور شده است، تعداد افراد محروم در زیرشاخص بیمه در مناطق شهری کاهش یافته است. به ویژه طرح افزایش پوشش بیمه‌های اجتماعی با توجه خاص به روستاییان و عشایر سبب شده است، تعداد افراد محروم در این زیرشاخص در مناطق روستایی به طور قابل توجهی کاهش یاید. بنابراین به تبع آن تعداد افرادی که به عنوان فقیر چند بعدی شناسایی شده‌اند، کاهش یافته است. این امر نشان‌دهنده موفقیت طرح بیمه روستایی در کاهش فقر چند بعدی است. اما برخلاف برنامه‌هایی که برای کاهش محرومیت در بعد آموزش در برنامه چهارم برنامه‌ریزی شده است، تعداد افراد محروم در زیرشاخص سال‌های تحصیل در هر دو مناطق شهری و روستایی افرایش یافته است. درحالی که این برنامه‌ها سبب کاهش محرومیت در زیرشاخص حضور فرزند در مدرسه شده است. در سایر زیرشاخص‌ها به جز مصالح بنا در مناطق شهری، شاهد کاهش در تعداد افراد محروم هستیم.
کاهش وسعت و شدت فقر در سال 93
برنامه پنجم توسعه در چارچوب سند چشم‌انداز 20ساله و با رویکرد مبنایی پیشرفت و عدالت در سال ۱۳۹۰ آغاز شد. تحقق رشد پرشتاب اقتصادی به میزان ۸درصد در طول برنامه، بهبود توزیع درآمد و کاهش ضریب جینی به ۳۵درصد در پایان برنامه، هدفمند کردن یارانه‌ها، مهار تورم و کاهش نرخ بیکاری به میزان ۷درصد در پایان برنامه ازجمله مهم‌ترین موضوع‌های قانون برنامه پنجم در بخش اقتصاد است. برای بررسی عملکرد برنامه پنجم توسعه، بررسی شاخص فقر چند بعدی در سال ۹۳ نشان می‌دهد که وسعت و شدت فقر در این سال کاهش یافته است. علاوه بر این شاخص فقر چند بعدی از رقم 0.037در سال ۸۸ به رقم 0.0228 در سال ۹۳ کاهش یافته است.
همچنین از نظر بررسی میزان محرومیت در زیرشاخص‌های مختلف در برنامه پنجم توسعه با اجرای برنامه‌هایی که برای تضمین دسترسی به فرصت‌های عادلانه آموزشی و رفع محرومیت آموزشی طرح شده‌اند، تعداد افراد محروم در زیرشاخص‌های بعد آموزش کاهش یافته است.
تحصیل و بیمه؛ در اولویت برنامه‌های فقرزدایی
محاسبه شاخص فقر چند بعدی ایران به عنوان معیاری جهت ارزیابی فقر شدید مناطق شهری و روستایی نشان داد که میزان فقر چند بعدی ایران طی سال‌های 1368تا 1393 کاهش یافته است؛ اما همچنان برای ریشه‌کنی فقر شدید در جامعه نیازمند برنامه‌ریزی‌های مدبرانه و دقیق به ویژه در زیرشاخص‌هایی که دارای تعداد افراد محروم بیشتری هستند، هستیم.
نتایج نشان داد، برنامه‌های توسعه 5 ساله پس از انقلاب اسلامی ایران در برخی از سال‌ها و در زیرشاخص‌های مختلف سبب کاهش محرومیت شده‌اند اما در برخی از زیرشاخص‌ها، نتایج مطلوب حاصل نشده است. چنانچه در سال 1393 تعداد افراد محروم نشان می‌دهد که زیرشاخص سال‌های تحصیل و بیمه در مناطق شهری و زیرشاخص‌های تخصصی و مصالح بنا در مناطق روستایی از اولویت بالاتری در جهت کاهش فقر شدید در برنامه‌های توسعه آتی ایران برخوردار هستند.
