ضرورت راه‌اندازی بازارهای جدید مشتقه
گروه بورس| امیرحسین مرادی فخر|
قراردادهای موکول به آینده که هم برای کالا و هم برمبنای سهام شکل می‌گیرند نقش مهمی در کاهش ریسک‌های بازار دارند. قراردادهای آتی که در بازارهای مالی ایجاد می‌شوند برای نخستین‌بار بر پایه محصولات کشاورزی و بعدها بر پایه منابع طبیعی مانند نفت شکل گرفتند. طی سال‌هایی که از ایجاد این قراردادها گذشته تنوع زیادی در آنها شکل گرفته به‌طوری که علاوه بر محصولات کشاورزی و نفت بر پایه دارایی‌هایی همچون ارز، نرخ بهره و شاخص‌های بازار سهام نیز رواج پیدا کرده است. در حال حاضر قراردادهای آتی در ایران به شکل گسترده برای سکه طلا در بورس کالای ایران وجود دارد به‌طوری که ارزش معاملات این بازار در سال گذشته به 12میلیارد دلار رسید. اما در بازار پرالتهاب برخی از کالاها در کشور و با توجه به کارآیی بازارهای آتی مبنی بر پوشش ریسک نوسانات قیمتی آنچه ضروری به نظر می‌رسد توسعه قراردادهای آتی برای محصولات مهم کشاورزی ایران، محصولات صنعتی و دارایی‌های همچون ارز است. در حال حاضر یک شوک سیاسی می‌تواند به بالا رفتن یک‌باره قیمت ارز منجر شود، اما با ایجاد بازار آتی ارز این شوک از بازار نقدی به آتی منتقل خواهد شد و اگر در کوتاه‌مدت رفع شود دیگر در بازار نقدی افزایش قیمت را نخواهیم داشت. این اتفاق در بازارهای کالایی دیگر نیز می‌تواند منجر به کاهش ریسک نوسانات قیمتی شود. با توجه به اهمیت توسعه قراردادهای آتی و ضرورت وجود آن برای یک اقتصاد رو به توسعه با حامد سلطانی‌نژاد، مدیرعامل بورس کالای ایران به گفت‌وگو نشستیم که متن آن را در ادامه می‌خوانید.
در ابتدا می‌خواهیم اهمیت و ضرورت وجود قراردادهای آتی را از زبان شما بشنویم. درواقع این قراردادها چه نقشی در اقتصاد کشور دارند و کارآیی آنها چیست؟
قراردادهای آتی چندین کارکرد دارند که ملموس‌ترین آن کشف قیمت برای آینده است؛ این کشف قیمت به کنترل ریسک قیمت‌ها نیز منجر می‌شود. برای بسیاری از کشورها بسیار مهم است که برای تعیین قیمت کالاهایی مانند نفت و کالاهای اساسی دیگر که به عنوان کالای واسطه‌یی یا ماده اولیه خریداری می‌شود برنامه‌ریزی وجود داشته باشد. بر این اساس و برای اینکه این نوسانات قیمتی روی کالای نهایی تاثیر کمتری داشته باشد و به عبارتی مصرف‌کننده از این لحاظ در امنیت قرار گیرد، قراردادهای آتی شکل گرفته‌اند.
کارکرد دیگر این قراردادها دادن فرصت پیش‌بینی به فعالان بازار است بر این اساس انتظارات فعالان بازار یک کالا و پیش‌بینی‌های آنها به صورت سیگنال‌هایی به بازار منتقل می‌شود. به‌طور طبیعی همواره در هر بازار کالایی یا با کمبود در آینده مواجه خواهیم بود یا افزایش تولید منجر به افزایش عرضه کالا می‌شود؛ این موضوع در بازار آتی به درستی نشان داده می‌شود و سیاست‌گذاران حوزه کالایی به تناسب آن می‌توانند تصمیم‌گیری کنند.
خاصیت دیگر بازارهای آتی اهرمی بودن آن است؛ یعنی کسانی که در مورد بازار یک کالای خاص پیش‌بینی دارند، حتی اگر قصد تحویل گرفتن آن را نیز نداشته باشند، می‌توانند وارد معاملات شده و پیش‌بینی خود را محک بزنند. تقابل این پیش‌بینی‌ها با یکدیگر، کارآترین قیمت برای آینده را رقم می‌زند. بحث کارآیی قیمتی در اقتصاد بسیار مهم است و اهرمی بودن بازار آتی این امکان را فراهم می‌کند. معمولا واسطه‌ها با منابع مالی که در اختیار دارند می‌توانند بسته به نوع قرارداد آتی 5 برابر، 10 برابر یا 20 برابر منابع مالی، موقعیت خرید یا فروش آن دارایی را در بازار مالی اتخاذ کنند. خاصیت اساسی بازار مالی سر و سامان دادن به واسطه‌گران است؛ عموما واسطه‌ها پول دارند و اگر این منابع مالی را وارد بازار نقد کنند بازار دچار مشکل و التهاب خواهد شد؛ ممکن است منافع آنها با فعالان اصلی بازار و تولیدکنندگان تطابق نداشته باشد و ناهنجاری‌هایی را به وجود آورند، اما وقتی آنها را به سمت بازار مالی هدایت می‌کنیم، به جای تقابل مصرف‌کننده و واسطه، تقابل میان واسطه‌ها برای کشف قیمت پیش می‌آید.
نکته دیگر اینکه وقتی بازار مشتقه شکل می‌گیرد همیشه یک بازار مستمر و دایمی وجود خواهد داشت که مطمئن خواهیم بود می‌توانیم با استفاده از آن کالایی را بخریم یا بفروشیم. درواقع دغدغه تهیه کالا برای آینده از بین می‌رود و همواره یک بازار مستمر برای خدمات موکول به آینده وجود خولاهد داشت. بازارهای نقد فعلی در بازار سرمایه، چه در بورس اوراق بهادار و چه بورس کالا دغدغه‌های ما را برای خرید و فروش برطرف می‌کند و با وجود آن می‌توانیم کالا یا اوراق خریداری کنیم اما این دغدغه فقط برای همان روز برطرف می‌شود و آینده را دربر نمی‌گیرد. کلا در دنیا با ریسک‌های مالی و قیمتی با ابزارهای مالی مواجه می‌شوند و کمتر از بیمه برای بحث قیمت استفاده می‌شود، بیمه عموما برای ریسک‌های عملیاتی کاربرد دارد در حالی که کارکرد اساسی مشتقات برای پوشش ریسک‌های مالی و قیمتی است.
برخی عنوان می‌کنند که بازارهای آتی منجر به افزایش قیمت در بازار نقد می‌شود و اعتقاد دارند که بازارهای نقد با نگاه به قیمت‌های آتی از آن تاثیر می‌گیرند. آیا این مساله درست است؟
خیر، معمولا حرکت قیمت‌ها از بازار نقد به بازار مشتقه است. اکثر مطالعاتی که در مورد بازارهای دنیا انجام شده نشان می‌دهد که بازار مشتقه ضربه‌گیر بازار نقد است و عموما جز در برخی موارد انگشت‌شمار دیده نشده که بازار مشتقه بر بازار نقد اثر بگذارد. عمق بازار مشتقه خیلی زیاد است، عمق بازار نقد یک دهم یا یک بیستم بازار مشتقه به تناسب اهرمی (leverage) تعریف‌شده در بازار است و معمولا بازار نقد ریسک‌های خود را به بازار مشتقه منتقل می‌کند.
در حال حاضر روی سکه قوی‌ترین بازار مشتقه در ایران را داریم و حتی در منطقه جزو بازارهای اول مشتقه هستیم. سال گذشته 12میلیارد دلار ارزش بازار مشتقه ما بوده است، یعنی حدود 39هزار میلیارد تومان اما تاکنون شاهد این مساله نبوده‌ایم که بازار نقد از آتی تاثیر بگیرد.
آیا هر آنچه در طبقه‌بندی قراردادهای آتی در دنیا وجود دارد، در بازارهای آتی ایران نیز قابل ایجاد است؟
قراردادهای موکول به آینده به دو گونه قراردادهای سلف و نسیه تقسیم می‌شود، در قراردادهای سلف معمولا کالا تحویل می‌شود و در قراردادهای نسیه هم همانطور که همه می‌دانیم قرار است در آینده پول تحویل شود. اما قراردادهای مشتقه به نوعی ادبیات سلف و نسیه را ندارند، قراردادهای مشتقه تعهداتی هستند برای تحویل کالا در آینده که این تعهدات لزوما به تحویل کالا در آینده منجر نمی‌شود. قراردادهای مشتقه در فقه تحت عنوان خیارات یا اختیار تحویل کالا تعریف شده است، در گذشته نیز معاملاتی مرسوم بوده که به جای اینکه کل پول کالا داده شود بخشی از آن پرداخت و کالا در آینده تحویل می‌شده است. در مورد قراردادهای مشتقه برخی این تعبیر را دارند که چون مبادله تعهد به تعهد است در زمره قراردادهای سلف قرار نمی‌گیرد. اما در مجموع هر آنچه در نظام مرسوم دنیا در قالب قراردادهای آتی وجود دارد در سیستم ما نیز استفاده می‌شود.
طی سالیان گذشته برای محصولاتی مانند زیره قرارداد آتی ایجاد شد اما معاملات آن رونق نگرفت و اکنون بیش از 2 سال است که معاملات آن متوقف شده است. آیا این عرضه‌ها غیرکارشناسی بوده است؟
در بورس‌های کالایی حتی در بورس فلزات لندن (LME) در ابتدا یک گزارش امکان‌سنجی تنظیم می‌شود. برای داشتن یک بازار مشتقه موفق چندین فاکتور نیاز است؛ تعداد بازیگر، وجود نوسانات قیمتی متناسب برای انجام پیش‌بینی و بیش از 7 فاکتور دیگر که در کتاب‌های مالی به آن اشاره شده است. در ایران یکسری کالاها شرایط لازم را دارند؛ برخی مانند سکه طلا تقریبا صد در صد خصوصیات لازم برای ایجاد بازار مشتقه را دارد اما یکسری کالاها مانند کنجاله سویا و زیره بازیگران زیادی وجود ندارد. اما در مورد زعفران شاید با اندکی مسامحه بتوان گفت که بازیگران زیادی دارد یا مثلا محصولاتی مانند ذرت، جو و گندم بازیگران لازم برای ایجاد بازار آتی را در اختیار دارد. در مورد زیره باید گفت که هم تعداد بازیگران آن زیاد نیست و نکته دیگر اینکه بسیاری از فعالان بازارهای مختلف از شفافیت بورس گریزانند؛ با عرضه محصولات در بورس کالا مشخص می‌شود که چه کسانی به چه میزانی خرید کرده‌اند و تمام پروسه انجام معاملات شفاف می‌شود و شاید یکی از مهم‌ترین دلایلی که شاید این قراردادها در بازار نوپایی مانند ایران به سختی شکل می‌گیرد، همین مساله باشد. شرایط در بازارهای خارج از بورس به گونه‌یی فراهم است که حق و حقوق دولت یعنی مالیات سختگیرانه پرداخت نمی‌شود، ضمانت‌های تحویل کالا و انجام معاملات نیز در خارج از بورس چندان دقیق نیست و همین مسائل موجب می‌شود تا عده‌یی از توسعه بورس استقبال نکنند.
باتوجه به اینکه شرکت بورس کالا از زیرمجموعه‌های سازمان بورس و اوراق بهادار خود از سازمان‌های وزارت اقتصاد کشور است آیا وزارت اقتصاد به عنوان بخشی از بدنه دولت نمی‌تواند به توسعه بازار مشتقه جنبه قانونی دهد؟
قانون در برخی موارد به این مساله تاکید دارد اما باید اجرای آن هم در نظر گرفته شود. حرکت به این سمت وجود دارد، هم دولت و هم مجلس عزم خود را در توسعه بازارهای آتی جزم کرده‌اند. در حال حاضر در ماده 32 قانون برنامه ششم توسعه به این موضوع اشاره شده است که از ظرفیت بازارهای آتی برای مقاصد مختلف استفاده شود. در این راستا دولت 2 هدف را دنبال می‌کند؛ اول اینکه با توسعه ابزارهای مالی از داشتن انبارهای کالایی تحت عنوان ذخایر استراتژیک بی‌نیاز خواهد شد، بحث دیگر استفاده از ابزارهای مشتقه در مدیریت التهابات بازار است که در این بخش خود دولت می‌تواند به عنوان بازارگردان در این بازارها نقش داشته باشد. بر این اساس می‌تواند زمانی که قیمت‌ها رو به افزایش است، پوزیشن فروش بگیرد و زمانی که قیمت‌ها کاهشی است و امکان متضرر شدن تولیدکننده وجود دارد پوزیشن خرید بگیرد. دولت با استفاده از این سیاست‌ها می‌تواند کنترل لازم را در کنترل بازار داشته باشد؛ خوشبختانه التفات لازم نیز نسبت به این مساله به وجود آمده و در ماده 32 قانون برنامه ششم توسعه با پیشنهاد دولت و تصویب مجلس این اتفاق افتاده است.
از سوی دیگر مدیران بخش‌های مختلف نیز به دنبال شفاف‌سازی هستند که با کمترین هزینه بیشترین منفعت را برای دولت و مردم به وجود آورند. دیگر آن دوره‌یی که کالا ذخیره کنیم و هرگاه که قیمت بالا رفت کالا را در بازار تزریق کنیم گذشته است. این روش بسیار پرهزینه است بنابراین باید با ایجاد یک بازار متمرکز و با استفاده از قراردادهای آتی تقاضاهای سفته‌بازانه را در بازار مالی جواب دهیم تا بتوانیم تقاضاهای واقعی را مدیریت کنیم. این اتفاق جز در بستر بورس کالا نمی‌تواند رقم بخورد.
راه‌اندازی قرارداد آتی زعفران در چه مرحله‌یی قرار دارد؟
در حال حاضر در هیات پذیرش بورس قرار دارد و پس از اعلام موافقت آماده راه‌اندازی خواهد بود.
بازار آتی ذرت چه‌طور؟
در مورد ذرت هدف ما در مرحله اول این بود که بازار نقد آن را راه‌اندازی کنیم و توسعه دهیم که خوشبختانه این اتفاق افتاده است. بر این اساس امیدواریم هر چه زودتر این اتفاق بیفتد اما در بدبینانه‌ترین حالت، بازار آتی ذرت در سال جاری راه‌اندازی خواهد شد. در حال حاضر در دنیا فعال‌ترین قراردادهای آتی روی نفت و کالاهای کشاورزی است و پس از این کالاها قراردادهای آتی ارز به عنوان ابزاری مناسب برای پوشش نوسانات نرخ ارز در دنیا رواج دارد.
به قراردادهای آتی ارز اشاره کردید، چندین سال است که بحث راه‌اندازی آن در ایران مطرح است. در حال حاضر در چه مرحله‌یی قرار دارد؟
در حال پیگیری اخذ مصوبات لازم برای ایجاد قراردادهای آتی ارز هستیم و باید مکانیزم‌هایی را برای نحوه تعاملی بین فعالان بازار ارز تعریف کنیم که هر یک از بخش‌های بازار چه وظیفه و نقشی را در این بازار به عهده بگیرند.
مهم‌ترین چالش پیشروی توسعه بازارهای آتی چیست؟
بزرگ‌ترین مشکل در این راه سواد مالی و آشنایی فعالان صنایع و معادن حوزه‌های کالایی و اشخاص حقیقی در این حوزه است. این به عهده بورس است و نهادهایی مانند کارگزاران بورس و رسانه‌هاست.
مشکل دیگر بحث نبود نهادهایی است که به عنوان بازارگردان در این بازار فعالیت کنند؛ درواقع حضور کسانی که همواره در این بازار وجود داشته باشند، ضروری است. تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان یک بار کالای مورد نظر خود را می‌خرند، بنابراین باید افراد یا نهادهایی به صورت دایم در این بازار حضور داشته باشند که با خرید و فروش در بازار مشتقه و نقد و ایجاد ترکیبی از دارایی‌های نقد و مشتقه حداکثر بازدهی را به وجود آورند. یکی از ابزارها که مردم را به سمت سرمایه‌گذاری در بازارهای مالی هدایت می‌کند صندوق‌های کالایی است که تاکنون یکی از آنها با همکاری تامین سرمایه لوتوس پارسیان برای طلا تشکیل شده است.
دورترین زمانی که برای راه‌اندازی بازار آتی ارز متصور هستید، چه زمانی است؟
فکر می‌کنم تا آخر امسال و با تک‌نرخی شدن ارز شاهد راه‌اندازی بازار آتی ارز در بورس کالا باشیم.
