آب‌های ژرف؛ راه فرار از نبود الگوی مصرف
گروه انرژی پریسا سلامی
هفته گذشته حمید چیت‌چیان وزیر نیرو از حفر نخستین چاه عمیق آب که در واقع منابع آب «ژرف» به حساب می‌آید، طی چند ماه آینده خبر داد. چاهی که قرار است در کم‌آب‌ترین منطقه ایران یعنی استان سیستان‌وبلوچستان امید را تراوش کرده و بخشی از نیاز آبی استان را پوشش دهد. وزیر نیرو طی این صحبت‌های خود که در یک گفت‌وگوی تلویزیونی انجام می‌شد، اعلام کرد که در دولت یازدهم حفر چاه عمیق برای نخستین‌بار در ایران مورد مطالعه قرار گرفت. همین مساله نشان می‌دهد که تا چه اندازه ممکن است تبعات این اقدام کمتر مورد توجه قرار گرفته باشد. «تعادل» در گفت‌وگویی با حمیدرضا ناصری، استاد دانشگاه شهید بهشتی و عضو کمیته راهبری پروژه «شناسایی پهنه‌های مستعد آب‌های ژرف کشور» در موسسه تحقیقات آب چالش‌هایی که مطالعه و استفاده از آب‌های ژرف ممکن است برای ایران به‌دنبال داشته باشد را بررسی کرده است. مشروح این گزارش را در ادامه می‌خوانید.
چندی پیش حمید چیت‌چیان وزیر نیرو گفت: «مطالعه آب‌های ژرف مساله جدیدی است و در کشور ما سابقه نداشته است. اکنون نتیجه مطالعات نشان می‌دهد که در اعماق 1000 متر تا 2000متر منابع آب وجود دارد که با تکنولوژی مشابه حفر چاه‌های عمیق برای استخراج نفت، قابل برداشت است.» او در ادامه عنوان کرد: «چاه‌های عمیق آب در 2دسته‌بندی تجدیدپذیر و تجدیدناپذیر قرار دارند. گونه اول از طریق گسل‌ها تغذیه می‌شود و در صورت عدم استفاده از آن، از طریق منافذ خارج شده و به دریای خزر و خلیج‌فارس می‌رود. در واقع اگر ما از این آب‌ها به اندازه منطقی استفاده کنیم هیچ‌گونه آسیب زیست‌محیطی در پی نخواهد داشت.»
او با این مقدمه از حفر نخستین چاه عمیق برای برداشت آب در آینده نزدیک در استان سیستان‌وبلوچستان خبر داد اما اعلام نکرد که میزان آب‌دهی این چاه چقدر است. وزیر نیرو همچنین صراحتا اعلام کرد که این منابع آب که از عمق حدود 1000متری به زمین آورده خواهند شد، برای مصارف شرب و صنعتی بوده و برای کشاورزی مقرون‌به‌صرفه نیست.
حمیدرضا ناصری استاد دانشگاه شهید بهشتی در توضیح منابع آب عمیق تجدیدپذیر که مورد اشاره وزیر نیرو هستند به «تعادل» می‌گوید: «آب‌های ژرف واقع در حوضه رسوبی عمیق یا پهنه‌های گسلی ممکن است در چرخه هیدرولوژیک بوده و کیفیت بهتری را دارا باشند. این آب‌های ژرف که چون بخشی از آب‌های تجدیدپذیر با دوره تجدید بسیار طولانی را تشکیل می‌دهند، از ذخایر آبی استراتژیک یا راهبردی محسوب می‌شوند.» اما نکته‌یی که ناصری بر آن تاکید می‌کند شیوه مطالعه روی آب‌های ژرف است. او در این باره می‌گوید: «مطالعه آب‌های ژرف باید در سطح ابرحوضه‌ها (یا mega watershed) انجام شود. مفهوم مگا به سیستم‌های آب زیرزمینی اتلاق می‌شود که در سطح یک منطقه به یکدیگر مرتبط هستند.»
این عضو کمیته راهبری پروژه «شناسایی پهنه‌های مستعد آب‌های ژرف کشور» در موسسه تحقیقات آب در ادامه می‌گوید: «بیسون و لهر در سال 2004 برای نخستین‌بار مفهوم ابرحوضه‌ها را مطرح کردند. آنها حین اکتشاف آب‌های زیرزمینی در سنگ‌های سخت مناطق شمال آفریقا و بعضی کشور‌های عربی به این نتیجه رسیدند که در اکتشاف منابع آب ژرف در سنگ‌های سخت باید به حوضه بزرگ و وسیع توجه داشت.» او در تشریح چنین نتیجه‌گیری از سوی این محققان عنوان می‌کند: «مطالعه حوضه آبریز محلی و کوچک پاسخگو نیست. ابرحوضه یک محیط هیدرولیکی پیوسته است که در آن جریان و تغذیه و تخلیه آب‌های زیرزمینی عمدتا توسط گسل‌های ناحیه‌یی واقع در سنگ بستر کنترل می‌شود.»
ناصری در بخش بعدی صحبت‌های خود در مورد مطالعه آب‌های ژرف عنوان می‌کند: «تاکنون ابرحوضه‌های متعددی در مناطقی از آسیا و آفریقا، در کشور‌هایی مانند سومالی، سودان، مصر، لیبی، توباگو و بوستوانا شناسایی شده‌اند. در مطالعه اکتنشافی این آب‌ها آنالیز داده‌های مختلف مثل میزان بارش، توزیع بارش، میزان نفوذ و در مجموع بیلان آب منطقه و ساختار ناحیه‌یی و جنس سازند‌های زمین‌شناسی اهمیت زیادی دارد.»
اما این مسائل تنها پیچیدگی‌های مطالعه آب‌های ژرف که اکنون مشخص نیست در مورد ایران نیز با دقت بررسی شده‌اند یا نه، به حساب نمی‌آید. این استاد دانشگاه شهید بهشتی اضافه می‌کند: «عمق قرارگیری این آب‌ها در مناطق مختلف جهان متفاوت و نسبی است. در بعضی کشورها مثل بنگلادش به‌دلیل بالا بودن سطح آب زیرزمینی، منابع آب ذخیره شده در عمق بیش از 150 متر جزو آب‌های ژرف محسوب می‌شوند. در کشور‌هایی خشک مانند اردن، لیبی و الجزایر به آب‌های ذخیره شده در عمق‌های 800 تا 1600 متر آب ژرف گفته می‌شود. در ایران در حال حاضر در بعضی دشت‌ها آب‌های تا عمق بیش از 400 متر بهره‌برداری می‌شود. بنابراین آب‌های ذخیره شده در عمق‌های بیش از 700-800 متر را می‌توان به‌عنوان آب‌های ژرف درنظر گرفت.» او ادامه می‌دهد: «بنابراین به‌دلیل پیچیدگی کار اکتشاف منابع آب ژرف، باید در مطالعات آب‌های ژرف از تخصص‌های مختلف بهره گرفته شود. تخصص‌های هیدروژئولوژی، هیدرولوژی، هیدروژئوشیمی، تکتونیک، ژئوفیزیک، ژئومورفولوژی، چاه‌نگاری، آمار، حفاری و... مواردی هستند که باید در مطالعه آب ژرف به کار گرفته شوند.»
این کارشناس ادامه می‌دهد: «در بسیاری از کشورها مانند سودان، الجزایر، اردن، استرالیا، مصر، عربستان، لیبی، امریکا، انگلیس و... از سال‌ها پیش مطالعات آب‌های ژرف آغاز شده و در مواردی نیز به مرحله بهره‌برداری رسیده‌اند. به‌عنوان مثال در کشور لیبی سال‌ها قبل حفاری‌های اکتشافی برای اکتشاف مخازن نفتی منجر به شناسایی منابع بسیار بزرگ آب‌های ژرف شد که در حال بهره‌برداری است.»
اما از دیدگاه ناصری، سبک مطالعه آب‌های ژرف در ایران با استانداردهای جهانی انطباق کافی را ندارد، او در این باره می‌گوید: تاکنون مطالعات آب‌های ژرف در ایران به صورت سیستماتیک انجام نشده است. چند سال است که بحث اکتشاف آب‌های ژرف در ایران مطرح شده است. ابتدا برخی شرکت‌های خصوصی پیگیر مطالعه و اکتشاف آب‌های ژرف در ایران بودند که موفق به کسب مجوز از وزارت نیرو نشدند.»
ناصری ادامه می‌دهد: «در حال حاضر، طرح مطالعاتی منابع آب‌های ژرف ایران با مشارکت و سرمایه‌گذاری روس‌ها در حال انجام است. این پروژه که فعلا در حد مطالعاتی است در دو منطقه هزار مسجد خراسان و زابل سیستان‌وبلوچستان شروع شده است. این پروژه مطالعاتی در پی کشف تصادفی آب در عمق بیش از 500متر حین حفاری‌های مشترک ملی فولاد ایران مطرح شده است. اخیرا نیز معاون آب و آبفای وزارت نیرو خبر از آغاز عملیات اجرایی جهت حفر چاه با عمق بیش از 1000 متر در استان سیستان‌وبلوچستان برای اکتشاف آب‌های ژرف داده است.
اما این عضو کمیته راهبری پروژه «شناسایی پهنه‌های مستعد آب‌های ژرف کشور» در موسسه تحقیقات آب معتقد است که مساله صرفا عدم انطباق مطالعه آب‌های ژرف در ایران با نمونه‌های موفق آن در دیگر کشورها نیست. از نظر او اساسا موقعیت فعلی زمانی مناسب برای استفاده از این آب‌ها به‌شمار نمی‌رود. این استاد دانشگاه شهید بهشتی در این باره می‌گوید: «وقت استفاده از آب‌های ژرف هنوز نرسیده است و آب ژرف راهی برای برون‌رفت از بحران آب محسوب نمی‌شود. در ایران و در صورتی که مدیریت مناسبی در بهره‌برداری از آنها اعمال شود، به اندازه کافی پتانسیل تامین آب وجود دارد.» او مهم‌ترین راهکار برون‌رفت از بحران آب را کاهش جدی مصرف آب با اصلاح الگوی مصرف در سطح کشور دانسته و می‌گوید: «اصلاح الگوی مصرف هم در بخش آب کشاورزی، هم در آب شرب و هم در آب صنعتی باید صورت گیرد.»
ناصری با اشاره به اینکه مسوولان وزارت نیرو خبر داده‌اند که ایران عن‌قریب از چاه‌های عمیق آب برداشت خواهد کرد، درباره مساله مطالعه این آب‌ها می‌گوید: «در مجموع مطالعه و شناخت آب‌های ژرف برای هر کشوری لازم است؛ همان‌طور که بسیاری از کشورها این مطالعه را برای خود انجام داده‌اند و در بسیاری موارد محرمانه نگه داشته‌اند. اما این مطالعات باید فقط در حد شناخت و شناسایی آب‌های ژرف باقی بماند.»
او در ادامه می‌گوید: «قبل از شروع مطالعات، لازم است نقشه راهی تهیه شود و قوانین لازم در صیانت از آنها وضع شود، چون طبق تجربه‌یی که از چند دهه اخیر در بهره‌برداری از منابع آب کشور وجود دارد، هیچ تضمینی بر آن نیست که اگر طرح اکتشاف آب‌های ژرف با نتیجه‌یی مثبت همراه باشد، مورد بهره‌برداری بی‌رویه قرار نگیرند. این آب‌ها را باید متعلق به نسل‌های آینده دانست و نباید از سرمایه‌های آنان استفاده کرد. بهتر آنکه این مطالعات ابتدا بر محدوده‌های مرزی کشور متمرکز شود چون شناخت آب‌های ژرف مرزی که احتمالا از کشور خارج می‌شوند، در اولویت است.
