خودداری استانداری کرکوک از همکاری با تهران و بغداد
گروه انرژی|حمید مظفر|
حاشیه‌های توافق اخیر میان وزرای نفت ایران و عراق در رابطه با احداث خط لوله انتقال نفت کرکوک به ایران کماکان ادامه دارد. روز پنج‌شنبه هفته گذشته، «تعادل» در گزارشی به این موضوع پرداخت که با توجه به حساسیت‌ها و تنازعات موجود میان حکومت اقلیم کردستان و دولت مرکزی عراق در منطقه کرکوک، احداث این پروژه بدون مشورت و هماهنگی با کردها می‌تواند به تنش بینجامد. تنشی که چند نمونه از آن در روزهای اخیر و در اظهارات برخی مقامات سیاسی کردستان عراق بروز کرده است. تازه‌ترین این واکنش‌ها مربوط به دیروز و از سمت استانداری کرکوک است. نخستین صدای رسمی در مخالفت با چنین پروژه‌یی از سوی یکی از قانونگذاران پارلمان کردستان عراق شنیده شد. دلشاد شعبان، عضو کمیته منابع طبیعی پارلمان کردستان در گفت‌وگو با روزنامه الشرق‌الاوسط چاپ عربستان‌سعودی، ایران را متهم به اعمال فشار علیه کردهای عراق با استفاده از ابزار انرژی کرد. این نماینده کرد، پروژه خط لوله انتقال نفت کرکوک به ایران را تلاشی برای لغو برگزاری رفراندوم استقلال کردستان دانست. روز گذشته نیز استاندار کرکوک اعلام کرد که به دلیل عدم مشورت دولت مرکزی عراق، هیچ‌گونه همکاری در رابطه با انتقال نفت این استان به ایران نخواهد کرد. پیش‌تر، ناظم دباغ نماینده اقلیم کردستان در ایران در گفت‌وگو با «تعادل» اعلام کرده بود که حکومت اقلیم هنوز موضع‌گیری رسمی در این زمینه نداشته است و اظهارات دیگر مقامات سیاسی را نمی‌توان به عنوان موضع دولت خودمختار کردستان عراق در نظر گرفت. هرچند دباغ صراحتا اعلام کرد که در اجرای این پروژه حتما باید با دولت مستقر در شمال عراق مذاکره می‌شد. گزارش «تعادل» در این زمینه را در ادامه می‌خوانید.
***
کرکوک منطقه‌یی متمایز از لحاظ ترکیب قومیتی و زبانی و میزبان اعراب، ترکمن، کردها، مسلمان و مسیحی است. با چشمان بسته می‌توان گفت چنین ترکیب جمعیتی در هر نقطه از خاورمیانه به دور از تنش نخواهد ماند. کرکوک نیز مستثنا از این موضوع نیست. این منطقه سالیان سال است که درگیر تعیین تکلیف حاکمیت خود به سر می‌برد. از سال 1976 و بر اثر جریان ملی‌گرایی که توسط حزب بعث در عراق به راه افتاد، نام این منطقه به «التامیم» تغییر پیدا کرد. تامیم در زبان عربی به معنای ملی کردن است و تغییر نام کرکوک به التامیم اشاره به حاکمیت ملی ذخایر نفت و گاز موجود در این منطقه داشت. از سال 2006 مجددا نام کرکوک رسمیت پیدا کرد و اکنون این استان دارای 4منطقه الحویجه، داقوق، کرکوک و الدبس است.
گفته می‌شود که در جریان سیاست‌های پان‌عربیسم حزب بعث، تعداد عرب‌های ساکن در منطقه کرکوک، طی 40سال بیش از 5برابر شد. در حالی که تعداد کردهای ساکن در این منطقه کاهش پیدا کرد. ترکمن‌ها نیز متاثر از سیاست‌های حزب بعث عراق، سرنوشتی مشابه پیدا کردند. کرکوک در سال‌های دور محل زندگی تعدادی از آشوریان نیز به حساب می‌آمد که تحت سیاست‌های حزب بعث و از سال 1977 تا 2000 نام آنها به عنوان جمعیت عرب ثبت شد. پس از حمله کشورهای غربی به عراق در سال 2003، صدها هزار نفر از جمعیت کرد که در سال‌های گذشته از کرکوک دیپورت شده بودند، فوج‌فوج در حال بازگشت به این منطقه‌اند و این منطقه مجددا به محل تنازعی میان اعراب و کردها تبدیل شده است. در سال 2014، نیروهای پیشمرگ کرد، شهر کرکوک را به تصرف کامل خود در آوردند. توجیه کردها برای چنین اقدامی در آن زمان، خطر گروه تروریستی داعش بود که در حال تصرف شهرهای شمال عراق و خصوصا موصل بود. یوسف محمد صادق، رییس پارلمان کردستان عراق در آن تاریخ اعلام کرد که تصرف کرکوک قابل توجیه است و جای سوالی برای پس گرفتن از نیروهای پیشمرگ وجود ندارد. کرکوک سرزمین کردهاست و آن را واگذار نمی‌کنیم.
چنین اظهاراتی سبب شد که مقامات دولت مرکزی عراق از جمله نوری‌المالکی نخست‌وزیر وقت، تصرف کرکوک را توطئه کردگرایی در عراق بدانند. منازعات کرکوک هنوز ادامه دارد. اوایل سال جاری خورشیدی بود که شورای استانداری کرکوک تصویب کرد که در ادارات دولتی این استان، پرچم اقلیم کردستان نیز در کنار پرچم رسمی عراق به اهتزاز دربیاید. اقدامی که مشابه آن را در استان‌های تحت کنترل اقلیم کردستان همچون سلیمانیه و اربیل می‌دیدیم تا بدین‌ترتیب کرکوک نیز یک گام به الحاق به حکومت اقلیم کردستان نزدیک‌تر شود.
شاید وضعیت کرکوک از منظر حساسیت هر گونه اقدامی در آن را بتوان به سرزمین‌های اشغالی فلسطین تشبیه کرد، با این تفاوت که نزاع کرکوک و اهمیت این شهر بوی نفت و گاز می‌دهد. کرکوک دارای منابع قابل توجهی از ذخایر هیدروکربوری است.
میدان‌های نفتی کرکوک، به دو بلوک تقسیم شده‌اند. بلوک نخست که در کنترل کردهاست و شامل میدان‌های هاوانا و بای‌حسن می‌شود و بلوک دوم در کنترل شرکت نفت شمال عراق و حکومت مرکزی است و خط لوله انتقال نفت کرکوک به ایران شامل میدان‌های نفتی تحت کنترل کردها نخواهد شد، البته اگر اجرای این طرح رنگ واقعیت به خود بگیرد. در آخرین نمونه از این واکنش‌ها، مقامات استانداری کرکوک روز گذشته اعلام کردند که از همکاری با هرگونه برنامه‌یی برای صادرات نفت کرکوک به ایران سرباز خواهند زد، چرا که دولت مرکزی عراق در این زمینه با آنها مشورت نکرده است. به گزارش «تعادل» و به نقل از گلف‌نیوز احمد العسکری، رییس کمیته انرژی شورای استانداری کرکوک در این باره اظهار کرد: «هرگونه توافق نفتی یا گفت‌وگو در رابطه با تولید نفت این استان، بدون هماهنگی و دخیل کردن استان کرکوک و شورای استانداری آن موفق نخواهد شد.»
پس از بازگشت اللعیبی از تهران، مقامات سیاسی کرد، واکنش‌های منفی نسبت به توافق ایران و عراق از خود نشان دادند. به عنوان مثال دلشاد شعبان، نایب‌رییس کمیته منابع طبیعی پارلمان کردستان در همین زمینه با روزنامه الشرق‌الاوسط گفت‌وگو کرده است.
روزنامه چاپ عربستان‌سعودی که عمدتا مواضع ضد ایرانی را دنبال می‌کند. شعبان در واکنش به توافق اخیر ایران و عراق گفته است: «هدف تهران و بغداد افزایش مشکلات قانونی در منطقه کرکوک است و بدین منظور برای مدت طولانی مشغول فعالیت برای احداث خط لوله انتقال نفت خام از این استان به محدوده ایران هستند». وی در این گفت‌وگو پرسشی را مطرح می‌کند که بیشتر شبیه به یک تهدید است: «آیا کرکوک تا زمان بهره‌برداری از این پروژه، بخشی از حکومت عراق باقی خواهد ماند؟» عضو پارلمان کردستان عراق معتقد است که این توافق، تلاش تهران و بغداد برای مقابله با روند برگزاری رفراندوم استقلال کردستان عراق است. رفراندومی که در تاریخ 25سپتامبر سال جاری برگزار خواهد شد.
همچنین ناظم دباغ، نماینده اقلیم کردستان در ایران نیز در گفت‌وگو با «تعادل» در این رابطه اظهار کرد: «اظهارات ایشان را نمی‌توان به عنوان موضع رسمی حکومت اقلیم کردستان در نظر گرفت. آقای شعبان عضو پارلمان کردستان عراق است. موضع‌گیری رسمی باید از سوی حکومت اقلیم کردستان و دستگاه روابط خارجی آن اعلام شود. تاکنون رسما موضع‌گیری چه منفی چه مثبت از طرف حکومت اعلام نشده است.»
هرچند به نظر می‌رسد، ناظم دباغ شخصا نظر مثبتی راجع به این پروژه دارد اما در عین حال اظهار کرد که مذاکره با حکومت اقلیم کردستان برای ساخت این خط لوله ضروری است. وی گفت: «در کل احداث این خط لوله را مثبت ارزیابی می‌کنم، اما من نمی‌توانم به جای حکومت اقلیم کردستان موضع‌گیری رسمی داشته باشم، بلکه باید نهادهایی همچون وزارت منابع طبیعی اظهارنظر کنند. اما برداشت من این است که باید برای انجام این پروژه، با حکومت اقلیم کردستان نیز مشورت می‌شد، چرا که اولا منطقه کرکوک محل منازعه است، ثانیا این خطوط لوله (در صورت احداث) حتما از طریق اقلیم کردستان عبور می‌کند.» کرکوک منطقه‌یی است که نخستین‌بار نفت عراق در آنجا و در سال 1927 کشف شد. این منطقه ظرفیت تولید یک‌میلیون بشکه نفت در روز را دارد اما در حال حاضر میدان‌های آن تنها با نیمی از ظرفیت خود مشغول به تولید هستند. به گفته سخنگوی وزارت نفت عراق، این کشور در ماه ژوئن حدود 670هزار بشکه نفت از تولید کرکوک را صادر کرد.
قرار است تا با احداث این خط لوله، پالایشگاه‌های تبریز و کرمانشاه خوراک مورد نیاز خود را از نفت شمال عراق تامین کنند.
با این حال اجرای این پروژه در همین مرحله نخست که شامل توافق اولیه کلامی بین وزرای ایران و عراق بود با حاشیه‌های فراوان از سوی کردها همراه شده است. مساله‌یی که نشان می‌دهد اجرای این پروژه بدون حضور کردها شاید امکان‌پذیر یا پرهزینه باشد.
طبیعتا دولت عراق برای انتقال نفت از طریق این خط لوله، تنها روی بلوک‌های تحت کنترل خود از میدان‌های نفتی کرکوک حساب باز کرده است و اساسا اختیاری بر بلوک‌های نفتی تحت کنترل اقلیم کردستان ندارد. بنابراین به نظر می‌رسد می‌توان با مذاکره و در جریان گذاشتن حکومت اقلیم کردستان از جزییات لوله‌گذاری و پرداخت تعرفه‌هایی به جهت استفاده از اراضی این اقلیم جهت احداث خط لوله، این پروژه را با کمترین تنش احداث و به پایان برد و فرصتی برای جوسازی علیه ایران به وجود نیاورد، چرا که در هفته‌های اخیر و پس از اعلام نارضایتی تهران از برگزاری رفراندوم استقلال کردستان، این شائبه به وجود آمده است که ایران با استفاده از اهرم انرژی خود قصد فشار به کردهای عراق را دارد.
