8 استراتژی اولویت‌دار در توسعه شبکه ریلی
گروه راه‌وشهرسازی|
بازوی پژوهشی مجلس در گزارشی پژوهشی، 8 استراتژی اولویت‌دار در توسعه شبکه ریلی را معرفی کرد.
در تحقیقی که از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی منتشر شده، به 56 فرصت و تهدید و 21 نقطه قوت و 22 نقطه ضعف شبکه ریلی کشور اشاره شده و این نتیجه به دست آمده که عدم پوشش مناسب شبکه ریلی در کشور، کمبود ناوگان و کمتر پرداختن پژوهش‌های اقتصادی به این نوع حمل و نقل موجب شده است که با وجود فرصت‌های بی‌نظیر ایران، این سیستم حمل و نقل نه تنها جایگاه شایانی را در بین سایر شیوه‌های ترابری نداشته باشد، که عدم رشد شبکه حمل و نقل ریلی کشور متناسب با نیازها و ضرورت‌های اقتصادی به مانعی در راه توسعه و رشد اقتصادی کشورهم تبدیل شده است.
براساس پژوهشی که از سوی راضیه سادات مجیدی، محمد میره‌ای و سید عباس احمدی انجام شده است، اتصال بنادر و مبادی خروجی و ورودی کشور به راه‌آهن کشورهای همسایه می‌تواند موقعیت استراتژیک ایران را در جذب ترانزیت افزایش دهد، زیرا ترانزیت افزایش درآمد و اشتغالی بیش از نفت را در کشور ایجاد می‌کند. ایجاد محورهای شرق و غرب در کشور است که افزایش توان ترانزیتی کشور به این محورها وابسته بوده و به‌طور کامل شبکه ریلی کشور به شبکه ترانزیت ریلی دنیا متصل می‌شود.
سهم 8.5درصدی از تولید ناخالص داخلی
در عصر حاضر از حمل و نقل نه به عنوان واسطه برای مبادلات تجاری، بلکه به عنوان بستر و سنگ بنای جهش‌های اقتصادی و دروازه ارتباطات تجاری فرهنگی در میان ملل مختلف یاد می‌کنند. حمل و نقل یکی از شاخص‌های کلان اقتصادی در هر کشور به شمار می‌رود و سهمی که بخش حمل و نقل در تولید ناخالص داخلی به خود اختصاص می‌دهد، بیانگر اهمیت آن در کل کشور است. در ایران حدود 8.5درصد از تولید ناخالص داخلی و در کشورهای صنعتی بین 12 تا 15درصد به بخش حمل و نقل اختصاص دارد.
برخی اقتصاددان‌ها بر این عقیده‌اند که جهش‌های اقتصادی کشورهای توسعه یافته به دلیل اتخاذ روش‌های صحیح حمل و نقلی بوده و اهمیت حمل و نقل بدان حد است که محققان اقتصاد، حمل و نقل را زیربنای توسعه کشورها تلقی می‌کنند.
از میان سیستم‌های حمل و نقل، حمل و نقل ریلی به سبب ویژگی‌هایی همچون ایمنی مطلوب، مصرف کم انرژی و آلودگی کمتر از اهمیت خاصی برخوردار است.
ایجاد کریدورهای ریلی و اتصال آن به کشورهای همسایه و بنادر ایران بخشی از برنامه‌های استراتژیک اقتصادی است که دستیابی و استفاده از ظرفیت‌های نهایی آن، سهم زیادی در توسعه ملی خواهد داشت. بر همین اساس و با توجه به اهمیت حمل و نقل ریلی در توسعه اقتصادی کشور، تحقیقی از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی با روش کیفی و با ماهیت اکتشافی-تحلیلی انجام شد.
گردآوری اطلاعات این تحقیق به دو شکل کتابخانه‌یی و میدانی انجام شد و جامعه آماری تحقیق هم شامل متخصصان و صاحب‌نظران حوزه حمل‌ونقل ریلی ایران بود. با حضور پنج نفر از این متخصصان اقدام به تشکیل جلسات بحث گروهی متمرکز شد.
بر همین اساس برای تحلیل شبکه ریلی ایران و تدوین استراتژی اولویت‌دار، درباره قوت‌ها، ضعف‌ها، فرصت‌ها و تهدیدهای شبکه ریلی بحث‌هایی انجام شد تا با شناخت تهدیدها و فرصت‌های موجود در محیط خارجی یک سیستم و بازشناسی ضعف‌ها و قوت‌های داخلی آن برای سنجش وضعیت و تدوین راهبردی برای هدایت و کنترل سیستم استفاده شود. در این بخش تنها به 20 نقطه قوت، ضعف، تهدید و فرصت (از میان 99 نقطه ضعف، قدرت، فرصت و تهدید) اشاره می‌شود که عبارتند از:
نقاط قوت شبکه ریلی
بهره‌وری در مصرف سوخت و انرژی، وجود حمل و نقل ریلی در پس‌کرانه‌ها و نقاط بندری موجب رشد توسعه حمل و نقل دریایی می‌شود. همچنین به‌صرفه بودن حمل و نقل ریلی به عنوان اقتصادی‌ترین شیوه حمل و نقل در خشکی است. کشور ایران به عنوان مقرون به‌صرفه‌ترین راه برای کشورهای منطقه آسیای مرکزی برای راهیابی به آب‌های آزاد و بازارهای جهانی به شمار می‌رود. راه‌آهن از ظرفیت‌های مناسب برای ترانزیت کالا برخوردار است.
نقاط ضعف شبکه ریلی
توسعه‌نیافتگی شبکه ریلی در کشور یکی از نقاط ضعف اساسی به شمار می‌رود. فقط هزینه‌های توسعه حمل و نقل ریلی، دولتی است و هزینه‌های نگهداری و بهره‌برداری از محل درآمد شرکت راه‌آهن تامین می‌شود. عدم حضور بخش خصوصی در حمل و نقل ریلی یکی دیگر از نقاط ضعف شبکه ریلی به شمار می‌رود. میزان رشد حمل و نقل در حوزه ترانزیت نسبت به حمل و نقل جاده‌یی نیز پایین است. وسایل حمل و نقل به صورت کانتینر در راه‌آهن نیز اندک هستند.
فرصت‌های راه‌آهن
خدمات ریلی به عنوان مکمل فعالیت‌های بندری و دریایی به عنوان ضرورت توسعه به شمار می‌رود که ایران از آن بهره‌مند است. از سوی دیگر با ارتقا و توسعه بهینه زیرساخت‌های ریلی و همچنین موقعیت استراتژیک ایران می‌توان مقام اول ترانزیت در منطقه را کسب کرد. وجود چندین کشور محصور در خشکی در آسیای میانه وجود دارند که می‌توان از آنها به عنوان اهداف اتصال راه‌آهن یاد کرد. وجود بنادر شمالی و جنوبی به عنوان دروازه مبادلات کالا و اتصال آنها به شبکه ریلی یکی دیگر از فرصت‌های راه‌آهن برای ایران به شمار می‌رود. قرار گرفتن ایران بر سر چهار کریدور مهم ارتباطی جهان (شمال-جنوب-شرق-غرب-جنوب آسیا و تراسیکا) که بخشی از مسیر هر یک از این کریدورها در ایران واقع شده است نیز فرصت بسیار مهمی است.
تهدیدهای شبکه ریلی
بدون توسعه حمل و نقل ریلی، بنادر با رسوب کالا و کانتینر در پس‌کرانه‌های خود مواجه می‌شوند. افزون بر این هزینه بالای احداث، بهره‌برداری، تعمیر و نگهداری، عدم تمایل مشارکت بخش خصوصی در این صنعت از جمله تهدیدهای شبکه ریلی به شمار می‌رود. با تغییر کاربری بنادر در نسل جدید ورود کانتینرها در صورت عدم تمهیدات لازم مبنی بر تجهیز بنادر به شبکه ریلی با بحران جدید اقتصادی در زمینه حمل و نقل مواجه خواهیم شد. فقدان حمل و نقل سریع‌السیر و مجهز نبودن شبکه به سیستم‌های برقی نیز یکی دیگر از تهدیدهای این حوزه است.
در این پژوهش نقاط‌قوت و ضعف فرصت‌ها و تهدیدهای شبکه ریلی کشور احصا شده است و متناسب با هدف‌ها، 8 استراتژی اولویت‌دار برای حمل و نقل ریلی از میان آنها استخراج شده است که به این شرح هستند:
1- اتصال بنادر و دروازه‌های اصلی ورود و خروج کالا به شبکه ریلی درجهت افزایش صادرات و ترانزیت. 2- تقویت بازاریابی برای کالاهای صادراتی کشور که در منطقه با استقبال برای مصرف روبه‌رو هستند و جذب ترانزیت کالا. 3- تقویت ظرفیت‌های ترانزیتی با توجه به دسترسی به ایران به آب‌های آزاد و موقعیت جغرافیایی (کریدور شمال-جنوب و کشورهای محصور در خشکی آسیای میانه) . 4- افزایش حجم حمل و نقل ریلی در سواحل و استفاده بهینه از این سیستم در جهت کاهش ترافیک بار در سواحل. 5- با افزایش ناوگان و استفاده بهینه از آن شبکه ریلی جایگاه اصلی خود را در حمل و نقل بار کسب می‌کند و حوادث جاده‌یی کاهش می‌یابد. 6- ایجاد اشتغال با استفاده از نیروی انسانی جوان و دانش‌آموخته در سیستم حمل و نقل ریلی. 7- استفاده از کانتینر با توانایی حجم عظیم حمل و نقل توسط راه‌آهن و مصرف کمتر سوخت در نتیجه ذخیره منابع تجدیدناپذیر. 8- ارتقای کیفیت و سرعت قطارهای مسافری و باری در مسیرهای طولانی و پرتردد.
امید است با اتکا به 8 استراتژی اولویت‌دار بتوان گام‌های بزرگی برای بهبود حمل و نقل ریلی در کشور برداشت زیرا موقعیت جغرافیایی منحصر به‌فرد ایران در بین کشورهای محصور در خشکی و دسترسی به آب‌های آزاد موجب شده است که ایران تبدیل به پل ارتباطی بین مناطق آسیای میانه، اروپا، خاورمیانه، خاور دور و کشورهای حوزه خلیج‌فارس شود، در واقع قسمت‌هایی از مهم‌ترین کریدورهای ترانزیتی ریلی دنیا از ایران عبور می‌کنند و این فرصت یک مزیت بسیار مهم اقتصادی برای کشور محسوب می‌شود. نکته قابل تامل جایگاه سیستم حمل و نقل ریلی ایران نسبت به جایگاه این سیستم در سایر کشورهای منطقه و موازی است که متاسفانه کشور ایران نسبت به کشورهای آذربایجان، قزاقستان، ترکمنستان و حتی پاکستان که موقعیتی شبیه به ایران دارند و می‌توانند رقیب سرسختی برای ایران باشند، جایگاه پایین‌تری را به خود اختصاص داده است.
