ضرورت اصلاح مدیریت بحران

گروه اقتصاد اجتماعی  

سیلی که جمعه گذشته در چند شهرستان نیمه شمالی خراسان رضوی جاری شد،‌هزار و 400 میلیارد ریال خسارت و 9 کشته بر جای گذاشت. حادثه‌یی که می‌توانست خسارت کمتری داشته باشد، اگر مدیریت بحران کارآمد عمل می‌کرد. ایران چهارمین کشور حادثه خیز آسیا دهمین دنیاست؛ چه اینکه از 46 حادثه دنیا 34 حادثه در ایران رخ می‌دهد. مهم‌ترین آنها هم به گفته رییس سازمان مدیریت بحران کشور، بهمن، زلزله و فرونشست زمین است؛ به خصوص که کاهش سفره‌های زیرزمینی و خشکسالی در سال‌های اخیر موجب شده میزان فرونشست در تهران به روزانه حدود 1.4میلی‌متر و سالانه ۴۸ سانتی‌متر برسد. سالانه ۱۶۰‌هزار حریق هم در ایران رخ می‌دهد. ۱۴۷‌هزار کیلومتر رودخانه‌ دایم هم وجود دارد که ۱۲‌هزار کیلومتر از آنها در مسیرهای پرحادثه قرار دارند. اینها همه در کنار هم از ضرورت توجه به مدیریت بحران در ایران حکایت دارند؛ ضرورتی که اکنون مغفول مانده و این غفلت، مدیریت بحران را در تنگنایی قرار داده که از پی آن، برای نمونه، در کشوری زلزله خیز چون ایران که باید در هر ۵۰ کیلومتر یک مرکز لرزه نگاری فعال باشد، اکنون تنها در هر ۵۰۰ کیلومتر یک لرزه نگار قرار دارد. شاید تشخیص بحران در مدیریت بحران چندان دشوار نباشد؛ مدیریت بحرانی که به گفته رییس هیات‌مدیره انجمن امداد ایران تنها نامی از آن باقی مانده است.

یادمان نبود گلستان سیل خیز است

رییس هیات‌مدیره انجمن امداد ایران با اشاره به سیل چند روز اخیر شمال شرق کشور و دلایل بالا بودن خسارت آن ادامه داد: این رویداد در این فصل سال و این مناطق سابقه داشته و خسارات اقتصادی، انسانی و زیست محیطی سیل اخیر درحدود 50 میلیارد تومان برآورد شده است.

حسام‌الدین نراقی با تاکید بر ضرورت بررسی ابعاد مختلف موضوع سیل و خسارت‌هایی که در کشور ما ایجاد می‌کند، به تشریح این ابعاد پرداخت و افزود: یکی از مسائل، تکرار وقوع سیل در این استان‌ها در ابعاد و زمان‌های مختلف است. متاسفانه یادمان نبود استان گلستان در سال 80 در منطقه مینودشت و کلاله شاهد رویدادی در این وسعت بوده است یا استان خراسان شمالی در ۵ سال گذشته اینچنین سیل‌هایی را تجربه کرده است و حالا در تابستان سال 96 مجددا شاهد تکرار آن هستیم؟ این موضوع به ما لزوم درس‌آموزی و هوشیار بودن را به صورت عمومی در بین مردم و اختصاصا در بین مسوولان گوشزد می‌کند.

 عادی شدن رویدادهای اضطراری

رییس هیات‌مدیره انجمن امداد ایران به ایسنا گفت: یکی از مشکلات ما در حوزه مدیریت شرایط اضطراری، تبدیل شدن این رویدادها به یک وضعیت عادی در کشور است. به قول جامعه‌شناس‌ها مردم و مقامات در مقابل حوادث دچار خوددرماندگی شده‌اند و گاهی احساس می‌شود که این رویدادها در زندگی ما عادی شده و در مقابل آنها ناتوان هستیم.

او ادامه داد: درحالی که سیل یک حادثه طبیعی است که به دلیل بارش در بالادست حوضه آبی باید بطور عادی در مسیر خود حرکت کند؛ ولی وقتی انسان با دست درازی به طبیعت یا ورود به حریم مسیل‌ها شرایط بروز خطر را ایجاد می‌کند، آن زمان است که یک رویداد عادی تبدیل به شرایط اضطراری یا بحران می‌شود. یکی دیگر از عوامل تشدید سیلاب‌ها در کشور بروز خشکسالی‌های 20 سال اخیر و عدم لایروبی مسیل‌های خشک شده است. از طرف دیگر خیلی از افراد به دلیل خشک بودن مسیرهای گذر آب اقدام به دست درازی به حریم رودخانه‌ها، ساخت و ساز و کشاورزی و باغداری می‌کنند. گاهی نیز در بخشی از مسیل‌ها شاهد ساخت جاده هستیم که چنین اتفاق‌هایی باعث می‌شود تا در هنگام بروز سیل، خسارت‌ها تشدید شود.

او با اشاره به علت نبود توجه کافی به خطرات سیل، افزود: خیلی اوقات مردم به هشدارها توجه نمی‌کنند و به نوعی به سیستم‌های متولی بی‌اعتماد شده‌اند. آنها فکر می‌کنند چون در تابستان به سر می‌بریم امکان بروز سیل وجود ندارد، در حالی که اینگونه نیست و باید اقلیم‌های مختلف را در نظر گرفت و در مورد هر اقلیم و مخاطبانشان به جامعه آگاهی داد. در این زمینه متاسفانه روی کاغذ اقدامات خوبی گزارش می‌شود ولی در واقعیت اقداماتی صحیح صورت نگرفته است.

 سیستم‌های هشدار ضعیف

نراقی ضعف در اعلام هشدارها را از عوامل دیگر بالا رفتن خسارت حوادثی مانند سیل اخیر دانست و گفت: متاسفانه سیستم‌های پیشگیری و هشدار ما ضعیف است. پیش از سیل چند روز اخیر برخی مسوولان گفتند که هشدارها از رادیو و تلویزیون اعلام شد ولی مساله این است که این پیام به مخاطب نرسیده است. بنابراین باید به مساله عدم توجه مردم به هشدارها دقت کرد. یکی از کارهایی که در این زمینه می‌توان انجام داد، این است که در مناطقی که خطر وجود دارد، تابلوهای هشدار‌دهنده یا سیستم‌های صوتی و مخابراتی هشدار‌دهنده فعال شود.

او همچنین در مورد ضعف‌های اقدامات آموزشی در کشور، گفت: این اقدامات نیز در کشور به درستی انجام نمی‌شود زیرا طراح و مجری و ناظر آموزش و توانمندسازی عمومی و تخصصی تاکنون یک دستگاه بوده است. انجام اقدامات آموزشی، اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی عمومی باید مدلی کاربردی و اثربخش مبتنی بر شرایط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی باشد. باید همکاری بین بخشی و بین سازمانی برای توسعه ظرفیت‌ها دیده و اجرا شود. آموزش عمومی مردم باید به گونه‌یی باشد تا خود مردم نسبت به خطر حساس کند و برای یادگیری ترغیب و در پیاده‌سازی آموخته‌هایشان فعال شوند.

او ادامه داد: ضعف‌های دیگر ما مربوط به برنامه‌های پیشگیری و کاهش خطرها است که در این زمینه هنوز متولیان دولتی کار مناسبی انجام نداده‌اند. سازمان‌های متولی هم منابع مالی، فنی و دانش لازم برای انجام چنین کارهایی را ندارند.

 سازمان مدیریت بحران، تنها یک اسم

نراقی با اشاره به ساختار سازمان مدیریت بحران کشور گفت: سازمان مدیریت بحران شاید به صورت اسمی وجود داشته باشد، ولی این سازمان چند سالی است که قانون ندارد. سازمان مدیریت بحران سال 87 تاسیس شد و قرار بود 5 سال به صورت آزمایشی کار کند و پس از دوره آزمایشی قانون آن به مجلس شورای اسلامی ارائه شود. ولی این اتفاق رخ نداده و امروز این سازمان به جای رویکرد پیشگیری و آمادگی بیشتر پیگیر بودجه پرداخت خسارت‌ها است. اقدامات آموزشی این سازمان نیز امروز با بروز سوانح متعدد زیر سوال است.

او مشکل امروز سازمان مدیریت بحران را نه بودجه بلکه نبود سیاست، نقشه راه و برنامه جامع و چارچوب ملی مدیریت شرایط اضطراری عنوان کرد و ادامه داد: در حال حاضر سازمان مدیریت بحران بیشتر اقدامات هماهنگی برای پاسخگویی را انجام می‌دهد و برنامه مناسبی در زمینه پیشگیری همه‌جانبه و هدایت سازمان‌های دولتی و عمومی از سوی این سازمان مشاهده نمی‌شود. با وجود جایگاهی که در برنامه توسعه پنجم و ششم برای این سازمان دیده شده و همچنین با توجه به حادثه خیر بودن کشور، امروز این سازمان از جایگاه مناسب و درخور نام خود برخوردار نیست. هنوز بعد از گذشت بیش از ۱۲ سال از سیاست‌های ابلاغی در حوزه مدیریت بحران و امدادرسانی در سوانح، این سیاست‌ها بطور واقعی و صحیح در کشور پیاده نشده است.

نراقی سپس با اشاره به ضرورت توجه و هزینه در زمینه پیشگیری، افزود: در بسیاری از کشورهای دنیا به این نتیجه رسیدند که اگر یک دلار در زمینه پیشگیری هزینه شود، 7 دلار در زمان پاسخ ذخیره می‌شود.

 پاسخگویی به تنها 20 درصد از نیازها

دیروز همچنین اسماعیل نجار، رییس سازمان مدیریت بحران، در سخنانش در حاشیه سفرش به مناطق سیل زده خراسان رضوی، در جمع خبرنگاران، به نوعی صحبت‌های نراقی را تایید کرد. او گفت: آمادگی ما از نظر تجهیزات و امکانات برای مقابله و مدیریت بحران‌ها و حوادث بزرگ در حد 20 درصد است؛ به عبارتی امکانات موجود پاسخگوی 20 درصد نیازهای حوادث و بحران‌های بزرگ در کشور است. او ادامه داد: دولت یازدهم با وجود محدودیت‌ها و تنگناهای مالی تلاش کرده تا این امکانات و تجهیزات را ارتقا دهد و روز به روز به سمت وضعیت مطلوب پیش می‌رویم. رییس سازمان مدیریت بحران کشور همچنین در آیین افتتاحیه دوره آموزشی و تمرینی اعضای شورای هماهنگی مدیریت بحران گفته بود که با وجود برگزاری دوره‌های آموزشی تنها ۱۰درصد آمادگی در کشور در مقابله با بحران‌ها وجود دارد.  نجار از اختصاص تنها ۱۷‌هزار میلیارد تومان اعتبار از مجموع اعتبارات در سال ۹۶ به این سازمان خبر داده بود و گفته بود: به دولت مجوز تخصیص پنج درصد از اعتبارات کشور به مدیریت بحران داده شده است. اما با توجه محدودیت‌های مالی دولت امکان تحقق این میزان اعتبار هم وجود ندارد.  نجار پیشتر، همچون نراقی، سبب این تنگناها را بلاتکلیفی قانون سازمان مدیریت بحران دانسته بود. او گفته بود: حدود 2 سال است لایحه حوادث غیرمترقبه به مجلس شورای اسلامی رفته ولی در این مدت میان کمیسیون‌های مجلس در چرخش است.  باید منتظر ماند و دید که مجلس دهم، پس از فراغت از بررسی صلاحیت هیات وزیران، تکلیف این لایحه را روشن می‌کند یا نه؟