صادرات نفت از درگاه بورس انرژی در آینده نزدیک
گروه بورس| علی رمضانیان|
نام بورس انرژی ایران با معامله برق و فرآورده‌های پالایشگاهی و پتروشیمی در اذهان فعالان بازار عجین شده و البته نگاهی به جدول معاملات در هفته‌ها و ماه‌های اخیر صحت این طرز فکر را اثبات می‌کند. رشد مداوم حجم معاملات مخصوصاً در بازار فرآورده‌های نفتی و کسب موفقیت‌هایی روزافزون جلوه دیگری از این بازار مالی را ترسیم می‌کند. اما نکته‌یی که سال‌هاست فعالان بازار درون بورس انرژی مورد رصد قرار داده‌اند معاملات نفت خام است. هرچند که معامله صادراتی نفت خام نیز در تجربه بورس انرژی وجود دارد، بررسی‌های میدانی و نهایتا گفت‌وگو با مدیرعامل بورس انرژی نشان می‌دهد که امیدواری‌های جدیدی بر سر راه عرضه صادراتی نفت خام در رینگ صادراتی این بازار مالی ایجاد شده است. همچنین در حوزه ابزارهای نوین مالی، بورس انرژی تاکنون 8 هزار میلیارد ریال در حوزه فرآورده‌های نفتی و 3 هزار میلیارد ریال در حوزه برق منتشر کرده که در سال جاری نیز برنامه‌های جدیدی برای افزایش حجم این ابزار نوین مالی دارد. بررسی وضعیت معاملاتی بورس انرژی ایران در گذشته، شرایط فعلی و همچنین هدف‌گذاری‌ها و دورنمای فعالیت این بازار مالی، آخرین اوضاع در بازار برق، امیدواری‌ها برای راه‌اندازی بازار آب و کربن در بورس انرژی، وضعیت تامین مالی صنایع مرتبط با این حوزه به کمک اوراق سلف استاندارد موازی و صندوق پروژه و در نهایت وضعیت عرضه و تقاضا در رینگ صادراتی مواردی بود که در گفت‌وگو با سیدعلی حسینی مدیرعامل بورس انرژی ایران مورد بررسی قرار گرفت.
وضعیت دادوستد فرآورده‌های نفتی در بورس انرژی در 4 ماهه نخست سال جاری با رشد مناسبی روبرو شده است در این بین موضوعاتی در خصوص برخی مخالفت‌ها از سوی وزارتخانه‌های مرتبط نیز مطرح شده است این دو تناقض یعنی افزایش داد و ستد و مخالفت وزارتخانه‌های ذی‌ربط چگونه رفع شده است؟
هدف بورس انرژی از بدو تاسیس فراهم آوردن بازاری متشکل، قانونمند و رقابتی جهت کشف منصفانه قیمت حامل‌های انرژی بوده و در این راستا چشم‌اندازی مبتنی‌بر تبدیل شدن به مرجع قیمت‌گذاری انرژی در سطح منطقه را سرلوحه برنامه‌ها و طرح‌های خود قرار داده است. در خصوص نفت و فرآورده‌های نفتی نیز هدف و چشم‌انداز به همین گونه تعریف شد. در فروردین‌ماه سال 93 با شروع عرضه نفت خام در رینگ داخلی این بورس، زمینه برای کشف قیمت این کالا در بورس انرژی ایران ایجاد شد منتهی به علت برخی از دلایل از جمله نبود تقاضا و جایگزینی میعانات گازی توسط مصرف‌کنندگان که آن هم از طریق بورس انرژی عرضه می‌شود، پس از چندی عرضه این کالا در بورس انرژی ایران متوقف شد.
خوشبختانه وزارت نفت و شرکت‌های تابعه از زمان تاسیس بورس انرژی ایران دید مثبت و موافقی نسبت به عرضه نفت‌خام و فرآورده‌های نفتی در این بورس داشته‌اند اما ساختار دولتی حاکم بر این صنعت و وجود برخی از رویه‌ها و سازوکارهای سنّتی مانع از تحقق کامل اهداف تعیین شده در زمینه همکاری برای توسعه بازار نفت‌خام و فرآورده‌های نفتی بورس انرژی ایران در کوتاه‌مدت بوده و تحقق این امر نیازمند گذشت زمان است. به عنوان نمونه هم‌اکنون قیمت‌گذاری نفت‌خام صادراتی که متولی فروش آن امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران است بر مبنای میانگین قیمتی نفت‌خام عمان و دبی انجام می‌پذیرد که تغییر این رویه و مرجع قرار دادن قیمت کشف شده نفت‌خام در بورس انرژی ایران نیازمند برنامه‌ریزی مناسب بوده و پروسه‌یی زمان‌بر خواهد بود.
البته لازم به ذکر است با توجه به همکاری مناسب شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران در زمینه صادرات فرآورده‌های اصلی از قبیل نفت‌گاز (گازوییل)، نفت سفید، گاز مایع، سوخت هواپیما و...، توفیقات قابل توجهی حاصل شده است و اکثر کشورهای همسایه از قبیل افغانستان، عراق، پاکستان، ارمنستان، نخجوان، ترکیه و... مقصد صادرات این فرآورده‌ها از طریق بورس انرژی ایران بودهاند.
شرکت‌های ملی گاز ایران و بازرگانی گاز ایران نیز همکاری مناسب و سازنده‌یی در خصوص صادرات برخی فرآورده‌ها به ویژه گاز مایع داشته‌اند. در مجموع برآیند فعالیت‌ها در حوزه وزارت نفت مثبت و سازنده بوده است اما در این زمینه پتانسیل‌های بالقوه زیادی نیز وجود دارد. همچنین بنده ضمن تشکر از مدیران ارشد وزارت نفت به ویژه وزیر محترم که همواره به این مجموعه امید و انگیزه داده‌اند، امیدوارم با حمایت بیشتر ایشان در آینده و همچنین عملی شدن الزاماتی که در ماده 4 قانون برنامه ششم توسعه پیش‌بینی شده بتوانیم گام‌های بلندتری برای اعتلای بورس انرژی ایران که یک بازار مالی استراتژیک برای کشور عزیزمان است، برداریم.
موضوع معاملات نفت در بورس انرژی ایران تا چه اندازه پیش رفته است؟
با توجه به این موضوع که عرضه نفت در بورس انرژی ایران نیازمند در نظر گرفتن برخی ملاحظات و فراهم‌سازی زیرساخت‌های لازم است در حال حاضر عرضه نفت خام در بورس انرژی ایران در دست بررسی قرار دارد. همان‌گونه که پیش‌تر اشاره شد، در این زمینه اقدامات فشرده و گسترده‌یی بین بورس انرژی ایران، شرکت سپرده‌گذاری مرکزی، شرکت ملی نفت ایران و برخی بانک‌های عامل در دست پیگیری است و در این زمینه به زودی اتفاقات مهمی روی خواهد داد.
اما در حوزه فرآورده‌های نفتی اصلی و ویژه، وجود بازار متشکل و قوی در بورس انرژی ایران کمک فراوانی به توسعه و کشف قیمت این کالاها کرده است. عرضه نفت‌خام و فرآورده‌های نفتی از طریق بورس و فراهم کردن شرایط حضور پالایشگاه‌های خارجی و خریدارانی از این دست، می‌تواند علاوه بر افزایش تعداد مشارکت‌کنندگان، موجب بهبود شرایط و ثبات فروش نفت و فرآورده‌های نفتی در کشور شود. بر این اساس شناسایی و تحلیل بازارهای هدف برای کارشناسان حوزه انرژی کشور تسهیل شده و برنامه‌ریزی برای توسعه تجارت نفت و فرآورده‌های آن با اطمینان بیشتری صورت می‌پذیرد.
علاوه بر این موضوع روند عرضه و معامله فرآورده‌های اصلی نفتی در بورس انرژی ایران گویای این امر است که زمینه برای شروع عرضه و معاملات نفت خام در بورس انرژی ایران فراهم شده است.
در حال حاضر چه کالاهایی در بورس انرژی ایران معامله می‌شوند؟
در حال حاضر حامل‌های انرژی مختلف از جمله برق، میعانات گازی، فرآورده‌های اصلی نفتی شامل نفت سفید، سوخت هوایی، نفت‌گاز، نفت کوره و گاز مایع، فرآورده‌های ویژه پالایشگاهی از جمله آیزوفید، آیزوریسایکل، انواع حلال‌ها، اکسترکت، رافینت، بوتان، هگزان و SCO و در زمینه فرآورده‌های ویژه پتروشیمی نیز کالاهایی از قبیل پنتان، پنتان پلاس، نیتروژن مایع و ریفورمیت و در زمینه سایر حامل‌های انرژی کالاهایی از قبیل زغال‌سنگ، بنزول و قطران مورد معامله قرار می‌گیرند. لازم به ذکر است علاوه بر کالاهای مذکور اوراق بهادار مبتنی بر کالا نیز از قبیل قراردادهای سلف موازی استاندارد با سررسید یکسال و بیشتر نیز برای تامین مالی پروژه‌های حوزه انرژی در بورس انرژی ایران مورد معامله قرار می‌گیرد و تاکنون روی کالاهایی از قبیل نفت کوره، بنزین و برق این اوراق منتشر شده است.
با توجه به اینکه معاملات برق در 4ماهه ابتدایی سال جاری رونق زیادی گرفته و رشد 110 درصدی نسبت به دوره مشابه سال گذشته را تجربه کرده است ارزیابی شما از آینده این بازار چیست و چه مقدار از سهم کل معاملات بازار برق در بورس انرژی ایران انجام می‌شود؟
از آغاز تاسیس بازار برق این بورس، در سمت عرضه عموماً نیروگاه‌های خصوصی حضور داشته و در سمت تقاضا نیز شاهد حضور شرکت‌های توزیع که معاملات آنها وابسته به تزریق نقدینگی توسط مجموعه وزارت شرکت توانیر است، بوده‌ایم و در حال حاضر نیز حجم قابل توجهی از معاملات برق توسط این شرکت‌ها انجام می‌پذیرد.
با توجه به وابسته بودن ارزش معاملات بازار برق بورس انرژی ایران به میزان تزریق نقدینگی شرکت توانیر، روند ارزش معاملات این بازار تاثیر زیادی از برنامه‌های این وزارت خانه در زمینه تزریق نقدینگی شرکت‌های توزیع پذیرفته است و در برخی از ماه‌ها به علت کاهش تزریق نقدینگی ارزش معاملات بازار برق بورس انرژی ایران کاهش یافته است. خوشبختانه از ابتدای سال جدید برنامهریزیهای صورت گرفته برای تزریق نقدینگی از نظم بهتری برخوردار شده و ما در سال جاری شاهد رشد و رونق معاملات نسبت به دوره مشابه سال گذشته بوده‌ایم که امیدواریم این روند ادامه یابد.
در خصوص سهم معاملات بازار برق بورس انرژی ایران از کل معاملات برق در کشور، این بورس در حال حاضر سهمی کمتر از ده درصدی را در اختیار دارد که با برنامهریزیهای صورت گرفته فاصله زیادی داشته و دارد. تاکنون جلسات و پیگیری‌های متعددی با وزارت نیرو و نهادهای ذی‌ربط در آن وزارت‌خانه برای توسعه و تعمیق معاملات بازار برق بورس انرژی ایران انجام پذیرفته است، منتهی عبور صنعت برق از ساختار فعلی و انتقال حجم قابل توجه معاملات برق به بازار برق بورس انرژی ایران امری زمان‌بر بوده و نیازمند در نظر گرفتن برخی ملاحظات است. ملاحظه اصلی و محدود‌کننده در زمینه انتقال حجم قابل توجه معاملات در بورس انرژی و عدم امکان تخصیص منابع مالی کافی توسط وزارت نیرو جهت تسویه نقدی معاملات است. همانطور که می‌دانید تسویه معاملات در بورس تابع شرایط و قوانین خاصی است که در صورت فراهم شدن منابع مالی کافی، امکان انتقال حجم قابل توجه از معاملات برق در بورس انرژی وجود دارد.
خوشبختانه با توجه به آغاز معاملات مصرف‌کنندگان بزرگ برق در بورس انرژی ایران از تیرماه سال جاری پیرو تکالیف و مقررات قانونی از جمله مصوبه هیات محترم وزیران و مصوبات وزیر نیرو امید است با رونق گرفتن بازار مصرف‌کنندگان بزرگ برق شاهد سرآغاز فصلی نوین در تجارت برق کشور و حرکت آن صنعت به سمت کاهش تصدی‌گری دولت باشیم.
در حوزه ابزارهای نوین مالی؛ بورس انرژی ایران نسبت به دیگر بورس‌ها به لحاظ ریالی کمترین رقم را به خود اختصاص داده است دلیل این امر چیست؟ همچنین، به عنوان مثال در حوزه نفتی تلاش شد تا سلف نفتی راه‌اندازی شود اما ظاهراً نتیجه‌یی نداد، چرا؟
تنها در حوزه ابزارهای نوین مالی؛ بورس انرژی فعالیت خود در زمینه تامین مالی پروژه‌های حوزه انرژی را با قراردادهای سلف موازی استاندارد یک‌ساله شروع کرده و تاکنون از طریق انتشار این اوراق (طی 9 مرحله) بالغ بر 8هزار میلیارد ریال در حوزه فرآورده‌های نفتی و 3هزار و 400 میلیارد ریال در حوزه برق، تامین مالی برای پیشبرد طرح‌های حوزه انرژی صورت گرفته است.
در سال جدید نیز مطابق با برنامه‌ریزی‌ها و هماهنگی‌های صورت گرفته و همچنین با تغییر در دستورالعمل‌های معاملاتی بورس انرژی ایران و ایجاد بازاری جدید تحت عنوان«بازار سایر اوراق بهادار قابل معامله در بورس انرژی ایران» قرار است بازار تامین مالی از طریق این ابزار رشد قابل توجهی را تجربه کند. همچنین لازم به ذکر است که، بورس انرژی در زمینه استفاده از سایر ابزارهای تامین مالی حوزه انرژی اقدام به پیشبرد طرح صندوق پروژه برای تامین مالی صنعت نیروگاهی کرده است که خوشبختانه با مساعدت‌های صورت گرفته از جانب سازمان بورس و اوراق بهادار و شرکت مپنا امید است در سال جاری شاهد انتشار نخستین صندوق پروژه در بازار سرمایه ایران باشیم. در حوزه گواهی ظرفیت نیز با توجه به مصوبات وزیر نیرو پیگیر راه‌اندازی این بازار هستیم. همچنین، در زمینه سایر ابزارهای تامین مالی از قبیل گواهی سپرده کالایی نیز این بورس در حال بررسی و امکان سنجی پیاده‌سازی این ابزارهای مالی است.
از اهداف بورس انرژی ایران از بدو تاسیس، فراهم کردن بازاری متشکل، قانونمند و رقابتی برای کشف منصفانه قیمت حامل‌های انرژی بوده؛ هم‌اکنون در چه مرحله‌یی از دست یافتن به این هدف قرار دارید؟
تاریخچه معاملاتی بورس انرژی ایران در سال‌های اخیر تاکنون نشان می‌دهد که موفقیت‌های بزرگی در کارنامه این بازار مالی به ثبت رسیده است. بورس انرژی از ابتدای تاسیس با انجام برنامهریزیهای منظم به دنبال تحقق اهداف خود بوده است و توانسته در حد توان و منابع خود اهمیت و جایگاه ویژه‌یی را در حوزه معاملات حامل‌های انرژی به اثبات برساند.
گسترش دامنه فعالیت بازار سرمایه در حوزه معاملات برق، میعانات گازی، فرآورده‌های اصلی نفتی شامل نفت کوره، نفت گاز (گازوییل)، گاز مایع، نفت سفید، بنزین اکتان 90، سوخت هوایی، رافینت، نیتروژن مایع، قطران، بنزول و... (به جهت نخستین پذیرش و معامله کالاهای مذکور در بازار سرمایه کشور)، توسعه و تعمیق معاملات فرآورده‌های ویژه نفتی شامل انواع حلال‌ها، نفتای سبک و سنگین، آیزوریسایکل، آیزوفید و... محصولات پتروشیمی مانند متانول، برش سنگین و انواع گازها، پذیرش 44 نیروگاه تولید نیروی برق، 6 کالا عرضهکننده در تابلوی نفت و گاز، 107 کالا عرضهکننده در تابلوی سایر حامل‌های انرژی، 14 قرارداد سلف موازی استاندارد جهت تامین مالی فعالان حوزه انرژی از جمله وزارت نفت، پالایشگاه ستاره نفت خلیج فارس، مپنا و سایر نیروگاه‌های خصوصی تولید‌کننده برق، معامله بیش از 5 میلیون تن انواع حامل‌های انرژی به ارزش حدود 66هزار میلیارد ریال در بازار فیزیکی، حدود 43 میلیون مگاوات ساعت برق به ارزش تقریبی 16هزار میلیارد ریال و 6.6 میلیون قرارداد سلف موازی استاندارد با سررسید یکسال و بیشتر به ارزش حدود 25هزار میلیارد ریال، عضویت 60 شرکت کارگزاری و فعالیت 78 ایستگاه معاملاتی در تهران و منطقه آزاد اروند از دستاوردهای این بورس محسوب می‌شود.
همچنین از دیگر موفقیت‌های بورس انرژی، راه‌اندازی بازار مصرف‌کنندگان بزرگ برق، طراحی و پیاده‌سازی ابزارها و نهادهای مالی جدید از قبیل اوراق گواهی ظرفیت برق و صندوق پروژه، پیگیری تهیه و تصویب مواد قانونی و مقرراتی جهت تاکید بر نقش بورس انرژی در تعاملات حوزه انرژی کشور از جمله بندهای 12 و 14 مصوبات هیات محترم دولت در جلسه‌یی به تاریخ نوزدهم مرداد ماه سال93، تبصره 1 ماده 13 قانون خروج غیرتورمی از رکود نیز به تاریخ یکم اردیبهشت ماه سال 94، مصوبه شماره 145937/ت50999 ه مورخ دهم بهمن ماه سال 94 هیات محترم وزیران در خصوص معاملات مصرف‌کنندگان بزرگ برق در بورس انرژی، دستورالعمل بند «و» ماده 133 قانون برنامه پنجم، بندهای مختلف برنامه‌های اقتصاد مقاومتی وزارتخانه‌های نفت و نیرو، تاثیرگذاری بر گردش مالی و تخصیص بهینه نقدینگی وزارت نیرو بین شرکت‌های تولید و نیروی برق از طریق معاملات در بورس انرژی ایران، مرجعیت یافتن قیمت‌های معاملاتی میعانات گازی در بورس انرژی به عنوان مبنای قیمت‌گذاری کالای مذکور در وزارت نفت، تمرکز فروش فرآورده‌های نفتی اصلی صادراتی شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران از طریق بورس انرژی، مطالعه امکانسنجی راه‌اندازی بازارهای جدید از جمله بازار کربن، بازار آب و... تنها گوشهیی از تلاشها، موفقیتها و دستاوردهای بورس انرژی ایران در دوره محدود فعالیت خود بوده است.
در حال حاضر، شرایط رینگ صادراتی بورس انرژی چگونه ست؟
رینگ صادراتی بورس انرژی ایران برای انجام معاملات بین‌المللی حامل‌های انرژی از همان ابتدای تاسیس بورس فعال بوده است و خوشبختانه در حوزه معاملات فرآورده‌های پالایشگاهی و پتروشیمی رشد قابل توجهی داشته است به نحوی که از کل معاملات صورت گرفته در بورس انرژی قریب به 21 درصد آن متعلق به رینگ بین‌الملل بازار فیزیکی است. از کل معاملات بازار فیزیکی نیز این مقدار به 33 درصد می‌رسد که شاخص بسیار خوبی است برای شناسایی ظرفیت بالای رشد این بخش به شمار می‌رود. این در حالی است که تاکنون بالغ بر 186 خریدار بین‌المللی از کشورهایی از قبیل افغانستان، امارات، عراق، ارمنستان، پاکستان، ترکیه، گرجستان، هندوستان، مالزی، روسیه، کانادا و... اقدام به اخذ کد معاملاتی در بورس انرژی ایران کرده و کشورهایی از قبیل ارمنستان، افغانستان، امارات، افریقای جنوبی، پاکستان، تاجیکستان، ترکیه، چین، عراق و... مقصد کالاهای معامله شده در رینگ بین‌الملل بودهاند. در حال حاضر در این رینگ کالاهای بسیاری مورد معامله قرار می‌گیرند که برخی از انواع شاخص آن را می‌توان گاز مایع، نفت‌گاز، نفت سفید، نفت‌کوره، نفتا، حلال، گاز بوتان، سوخت هوایی، متانول، انواع حلال‌های پالایشگاهی و اکستراکت به شمار آورد.
کارگزاران نقش مهمی را در دادوستدهای بازار سرمایه دارند و در بورس کالا همکاری خوبی را ثبت کرده‌اند آیا همین وضعیت در خصوص بورس انرژی نیز وجود دارد؟
بله. کاملا وجود دارد. در حال حاضر 60 شرکت کارگزار بازار سرمایه که عمدتا از رتبه الف برخوردار هستند عضو بورس انرژی ایران بوده و 78 ایستگاه معاملاتی فعال برای انجام معاملات حامل‌های انرژی در اختیار دارند. فعالیت این شرکت‌ها به تهران محدود نبوده و از این تعداد شرکت کارگزاری 5 شرکت در خارج از تهران در حال فعالیت هستند. حضور شرکت‌های کارگزاری این امکان را برای فعالان حوزه انرژی فراهم آورده که بازاریابی کالای خود را از طریق این شبکه قوی انجام داده و همچنین بتوانند از این طریق کالای تولیدی خود را با مناسب‌ترین قیمت به فروش رسانند. از طرف دیگر ذات حضور در بورس انرژی؛ هزینه‌های بازاریابی طرفین معامله را به شکل قابل توجهی کاهش می‌دهد. در خصوص خریداران نیز وجود این شبکه و ارائه مشاوره‌های لازم به فعالان این بازار سبب بلوغ اطلاعاتی آنها و در نتیجه تسهیل و کمک به رونق معاملات در بورس انرژی ایران خواهد شد. باز هم باید تاکید کرد که یکی از عوامل اصلی رشد بالنده بورس انرژی در سال‌های اخیر، فعالیت چشمگیر شرکت‌های کارگزاری عضو این بورس بوده است.
چه برنامه‌های توسعه‌یی برای بورس انرژی ایران وجود دارد؟
برنامه‌های زیادی در حوزه‌های مختلف در حال پیگیری است که امیدواریم با یاری خداوند متعال و مساعدت و همکاری وزارتخانه‌های مرتبط بتوان به آنها جامه عمل پوشاند. از جمله این برنامه‌ها در حوزه بازار فیزیکی می‌توان به پذیرش کالاهای بیشتر، افزایش حجم عرضه‌ها، جذب خریداران بیشتر و تقویت تقاضای حامل‌های انرژی مورد معامله در این بازار اشاره کرد. در حوزه برق نیز برنامه‌های آتی این شرکت توسعه بازارهای عمده‌فروشی (شرکت‌های توزیع نیروی برق) و جذب مصرف‌کنندگان بزرگ است. علاوه بر این موارد، یکی از مهم‌ترین برنامه‌ها؛ توسعه بازارهای صادراتی در بورس انرژی ایران است. در زمینه تامین مالی پروژه‌های حوزه انرژی نیز این شرکت به دنبال توسعه و تعمیق ابزارهای تامین مالی در بورس انرژی ایران از جمله توسعه معاملات اوراق سلف موازی استاندارد با سررسید یکسال و بیشتر و همچنین راه‌اندازی صندوق پروژه و بازار گواهی ظرفیت بوده و هست.
همچنین این شرکت در راستای ایفای مسوولیت اجتماعی خود درصدد راه‌اندازی بازارهای آب و کربن است تا از این منظر علاوه بر قیمت‌گذاری شفاف آب و اوراق آلایندگی زمینه را برای مصرف بهینه آب و همچنین کاهش انتشار گازهای آلاینده فراهم آورد.
