خزر 75 سال دیگر کوچک‌تر می‌شود

سطح آب دریای خزر اکنون تنها یک متر بالاتر از پایین‌ترین سطح آن در تمام تاریخ است

گروه اقتصاد اجتماعی  

سطح آب در دریای خزر، بزرگ‌ترین مخزن آبی محصور میان خشکی زمین، در بیست سال گذشته اندک اندک تبخیر می‌شود؛ پژوهشی تازه اما سبب آن را روشن می‌کند. سطح آب دریای خزر که میان اروپا و آسیا قرار گرفته، از سال 1996 تا سال 2015، سالانه هفت سانتی‌متر و در مجموع، 1.5 متر افت کرده است. سطح کنونی آب تنها یک متر بالاتر از افت تاریخی آن و پایین‌ترین ارتفاع ثبت شده‌اش است که تا سال 1970 رخ داد.

تبخیر در خزر به افزایش درجه حرارت هوا مربوط دانسته می‌شود و به نظر می‌رسد، این افزایش دما بر اثر تغییر اقلیم رخ داده است و افت سطحی که از پی پدید آمده، ممکن است زمینه‌های تخم‌ریزی گونه‌های منحصر به فرد را تهدید کند.

دریایی که مساحت 371 کیلومتر مربعی‌اش، تقریبا هم اندازه ایالت مونتانا امریکا است، تغییرات سطح قابل‌توجهی را در چند صد سال گذشته از سر گذرانده است. با این همه اما، پژوهش‌های پیشین در دست یافتن به دلایل اصلی تغییرات سطح دریا ناتوان مانده‌اند.

بنا بر داده‌های پژوهشی که در ژورنال پژوهش‌های ژئوفیزیک (Geophysical Research Letters) منتشر شده است، میانگین سطح دما بر فراز دریای خزر بین دو بازه زمانی پژوهش، یکی از سال 1979 تا 1995 و دیگری از سال 1996 تا 2015، سالانه نزدیک به 1 درجه سانتی‌گراد افزایش یافته است.

به نظر می‌رسد تبخیری که این افزایش دما به ارمغان آورده است، دلیل نخستین افت کنونی سطح دریا باشد. بنابر گفته‌های مولفان مطالعه اخیر، چنین می‌نماید که این زوال همچنان و همگام با گرمایش زمین ادامه یابد.

«از نگاه ما، به عنوان گروهی از زمین‌شناسان، اینجا مکانی جذاب است؛ چرا که جا دارد بودجه‌یی قابل‌توجه برای آن حجم از آبی که دارد، به خود اختصاص دهد.» این را دکتر «کلارک ویلسن» به دیلی‌میل می‌گوید؛ زئوفیزیکدان عضو مدرسه زمین‌شناسی جکسن در دانشگاه تگزاسِِ آستین و یکی از نویسندگان مطالعه اخیر. او ادامه می‌دهد: «به نظر می‌رسد آنچه در طول زمانی طولانی ارتفاع خزر را بالا و پایین برده است، تبخیر است. تبخیر نیز تقریبا به‌طور کامل تحت تاثیر دماست.» دریای خزر، محصور در میان ساحل پنج کشور ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان، میزان قابل‌توجهی از منابع طبیعی، مخازن نفت و گاز طبیعی و تنوع گونه‌یی را در دل خود جای داده است. خزر همچنین منبعی مهم برای ماهیگیران کشورهای پیرامونش است.

پژوهش اخیر زمانی آغاز شد که تیمی به سرپرستی پژوهشگری از دانشگاه تگزاسِ دریای خزر را مبنای واسنجی داده‌هایی کردند که از ماهواره‌های دوقلویی به دست آمده بود که کارشان را ماموریت «گریس»، در سال 2002، آغاز کرده بودند. با سنجش داده‌های به دست آمده از اندازه‌گیری‌های گریس و اندازه‌گیری‌های گروه مستقر در سطح زمین، پژوهشگران توانستند دقت داده‌های ماهواره را بهبود بخشند. اما در جریان این فرآیند، پژوهشگران پی بردند که سطح آب دریای خزر به‌طور قابل‌توجهی در حال تغییر است.  «هنگامی که ما مشغول واسنجی ماهواره بودیم، دکتر جیانلی چن پژوهشگر اصلی این مطالعه، گفت «خب، می‌دونید، این خیلی جدی است. چرا این‌قدر زیاد تغییر می‌کنه؟» این را دکتر ویلسن می‌گوید. او ادامه می‌دهد: «این ما را واداشت که سراغ این پرسش برویم و بکوشیم متوجه شویم که سبب این تغییرات چندمتری در سطح آب دریا چیست؟» او می‌افزاید: «اینجا مکانی جذاب است و برای مدتی طولانی موضوع مطالعه بوده است، اما این موضوع واقعا چندان شفاف نیست.»

پژوهشگران به سه تاثیر ابتدایی بر سطح آب دریای خزر نظر کردند: آبی که از رودخانه‌ها به دریا می‌ریزد، بارش و تبخیر. آنان اطلاعات حاصل از مشاهدات ماهواره‌یی پیرامون تغییرات سطح آب، گزارش‌های بارش و ریزش رودخانه‌ها به دریا و تخمین‌های بارش و تبخیر الگوهای اقلیمی را گرد آوردند. آنان سپس میزان سهم هریک از این سه عامل دخیل در تغییرات سطح آب دریای خزر از سال 1979 تا 2015 را ارزیابی کردند. پژوهشگران دریافتند که سطح آب دریای خزر در خلال سال‌های 1979 تا 2015، نزدیک به 12 سانتی‌متر افزایش یافته است، اما از سال 1996 تا 2015، سطح دریای خزر نزدیک به 1.4 متر افت کرده است.  تبخیر در نیمی از این افت دخیل است و مجموع اثرات بارش و تغییرات تخلیه رودخانه‌ها در نیمی دیگر. در حالی که نرخ‌های مشاهده شده تبخیر با افزایش سطح دمای هوا همراهند، با عواملی دیگری چون سطح رطوبت و باد نیز همگامند.

این پژوهش نخستین شواهد قانع‌کننده را در مورد نقش مهم‌تر افزایش تبخیر بر فراز دریای خزر در تحریک تغییر سطح دریا، در سنجش با تخلیه رودخانه‌ها یا بارش، فراهم می‌کند.

دکتر «انی کازناوه» زمین‌شناس فضایی در لابراتوار زمین‌شناسی تولوز فرانسه می‌گوید: «یافته قابل‌توجه این پژوهش در سنجش با پژوهش‌های دو دهه گذشته، این است که به نظر می‌رسد، آبی که الگو‌های اقلیمی از دست رفتنش را پیش‌بینی کرده بودند، نتوانسته با آبی که از تخلیه رودخانه‌ها به دست می‌آید، جبران شود و تبخیر افزایش یافته عامل اصلی در رسیدن به این بی‌تعادلی است.» این را دکتر کازناوه می‌گوید. «اگر دما در کشورهای منطقه دریای خزر افزایش یابد، انتظار می‌رود که نرخ تبخیر هم بیشتر شود. اگر تخلیه رودخانه‌ها یا بارش در حوزه زه‌کشی خزر متناسب با تبخیر افزایش نیابد، به نظر می‌رسد که بی‌تعادلی ادامه خواهد یافت.»

خزر در سال‌های اواخر دهه 1970 و پیش از افزایش در سال 1978، با 29 متر افت نسبت به سطح آب‌های آزاد، به پایین‌ترین سطحش در تمام دوران‌ها رسید. اکنون هم، بنا بر گفته‌های پژوهشگران، اگر نرخ تبخیر کنونی ادامه یابد، خزر ممکن است بار دیگر به این افت دچار شود. تبخیر بیشترین بار تاثیرش را بر قسمت شمالی دریای خزر، در نزدیکی روسیه، خواهد افکند؛ چه اینکه بیشتر آب‌های این ناحیه کمتر از 5 متر عمق دارند. اگر نرخ افت 7 سانتی‌متر در سال کنونی ادامه یابد، قسمت‌های شمالی خزر تنها 75 سال دیگر عمر خواهند کرد و این چنین، خزر بسیار کوچکتر خواهد شد. این رخداد، می‌تواند بر حیات گونه‌های یکتا و باستانی دریا که از 300 سال پیش و زمانی که در دوره مزوزوئیک، خزر بخشی از اقیانوس تتیس بود، اثر بگذارد. گرچه بیشتر اینگونه‌ها در قسمت‌های جنوبی و میانی خزر زندگی می‌کنند، اما برخی از آنان، از جمله 90 درصد ماهیان خاویاری جهان، قسمت‌های کم عمق شمالی را برای تخم‌ریزی برمی‌گزینند.

سقوط سطح آب خزر همچنین می‌تواند بر خلیج «قره‌بوغاز» در قسمت‌های شرقی خزر هم اثر بگذارد؛ جایی که با عمقی کمتر از 5 متر، یکی از بزرگ‌ترین منابع طبیعی نمک دریایی جهان به شمار می‌آید.

دکتر ویلسن می‌گوید که گام بعدی در این پژوهش بررسی تغییرات آینده سطح آب خزر، بر اساس الگوهای اقلیمی است. «این کار در گام بعدی‌اش می‌تواند به مجموعه‌یی از الگوهای اقلیمی یا به نوعی از مجموعه‌های پیش‌بینی‌ها ختم شود تا این‌چنین بتوانیم به ایده‌هایی در مورد سناریوهای احتمالی که ممکن است بر سر خزر بیاید، دست یابیم.» این را دکتر ویلسن می‌گوید و در پایان می‌افزاید: «اما حتما می‌توانید این را تصور کنید که اگر افتی دنباله‌دار در سطح دریا داشته باشید، این منجر به چندین متر سقوط خواهد شد و شما بخش قابل‌توجهی از این دریا را از دست خواهید داد.»