تعطیلی مجلس سوم شورای ملی

روز بیست‌و‌سوم آبان ۱۲۹۴ هجری-شمسی، سومین دوره مجلس شورای ملی با کمتر از یک‌سال فعالیت منحل شد و به کار خود پایان داد.

علت این تعطیلی مهاجرت عده زیادی از نمایندگان به قم به دلیل رعایت نکردن بی‌طرفی ایران در جنگ جهانی اول بود. مجلس سوم شورای ملی جمعا ۷۹ جلسه تشکیل داد. موضوعاتی همچون به هم ریختن تمرکز قدرت، ضعف مالی دولت، بروز اغتشاشات، بسط دخالت دولت‌های انگلیس و روس، احزاب سیاسی و... که با مشروطه آغاز شده بود، در مجلس سوم گسترش یافت. البته تلاش روحانیون که عمدتا عضو فراکسیون هیات علمیه بودند، برای لازم‌الاجرا کردن ماده ۲ متمم قانون اساسی که لزوم وجود هیات پنج نفره‌یی از مجتهدین برای تطبیق قوانین مصوب جهت عدم مغایرت با اصول اسلام را مطرح کرده بود، ناکام ماند. یکی از ویژگی‌های مجلس سوم شورای ملی آن بود که از برگزاری جلسات عمومی برای بررسی مسائل سیاست خارجی اجتناب می‌کرد، اما نمایندگان این دوره در رابطه با امور مربوط به دولت و حتی بحران‌های کابینه بر برگزاری علنی جلسات اصرار داشتند.

 هنگامی که در پی تداوم جنگ جهانی اول و پیشروی قوای روس تا قزوین، تهران به‌شدت مورد تهدید قرار گرفت، جمعی از نمایندگان مجلس به دستور مستوفی‌الممالک تهران را ترک کرده و به قم مهاجرت کردند. نمایندگان مهاجر در قم کمیته دفاع ملی را تشکیل دادند، کمیته‌یی که از حضور چهره‌های مطرحی چون سلیمان میرزا، میرزا سلیمان‌خان، میرزا محمدعلی‌خان کلوب و... بهره می‌برد. در پی حضور اکثریت نمایندگان مجلس در قم جلسه روز ۲۳ آبان ۱۲۹۴ از اکثریت افتاد و تعطیل شد. در پی این واقعه سومین مجلس شورای ملی ایران همچون دو مجلس پیش از خود با دخالت روس‌ها تعطیل شد و عمرش حتی به یک‌سال هم نرسید.

 پس از تشکیل کمیته دفاع ملی ازسوی نمایندگان مهاجر مجلس منحله و همکاری آنها با مسیو شونمان آلمانی، قوای روس به قم حمله کرد. اعضای کمیته دفاع ملی و روسای احزاب دیگر مانند محمد طباطبایی، مدرس و... نیز در این هنگام به سمت کاشان و اصفهان حرکت کرده و از آنجا به کرمانشاه رفتند که آن زمان در تصرف نیروهای عثمانی بود. این نمایندگان در آنجا دولت موقت ملی را تشکیل دادند. در این میان با بروز اختلاف‌نظر میان هیات دولت، نظام‌السلطنه و سلیمان میرزا و دموکرات‌ها، هر دو حزب اعتدال و دموکرات منحل شدند. از سوی دیگر با تغییر وضعیت جنگ به نفع متفقین، نیروهای روس با حمله به غرب ایران، نیروهای عثمانی را شکست دادند و به این ترتیب عمر دولت ملی پایان یافت.