آبیاری سنتی؛ کشاورزی علیه آب
ریحانه جاویدی
کمبود آب یکی از بحران‌های جدی ایران است؛ بحرانی که چند سالی می‌شود شروع شده و پیش بینی کارشناسان بر این است که هر سال هم شرایط بحرانی آب سخت‌تر می‌شود، تا جایی که شاید کار به واردات آب هم کشیده شود. با وجود این همچنان که کمبود آب حادتر شده و نگرانی‌ها تشدید می‌شود، خبرهایی از خودکفایی در برخی محصولات کشاورزی منتشر می‌شود که در نگاه نخست دغدغه کمبود آب را پررنگ‌تر می‌کند. روز گذشته عبدالمهدی بخشنده، معاون برنامه‌ریزی واقتصادی وزارت جهاد کشاورزی، اعلام کرد: « واردات گندم ممنوع است. هیچ کس اجازه واردات این محصول را ندارد. در این دو سال در بحث گندم به خودکفایی رسیده‌ایم و در حال حاضر بیش از 12میلیون تن گندم در انبارها ذخیره داریم و نیازی به واردات این محصول نیست.»
اما دغدغه کمبود آب موضوع خودکفایی در برخی محصولات کشاورزی را با پیچیدگی روبه‌رو می‌کند. سیاست‌های نادرستی که در زمینه استفاده از منابع آب در دولت نهم و دهم اتخاذ شد، سبب شده تا با هر بار شنیدن نام خودکفایی گندم، نگرانی از کمبود آب قوت یابد اما کارشناسان معتقدند بیش از آنکه کشت گندم به منابع آب لطمه وارد کند، استفاده نادرست و تلف شده منابع است که آب را از بین می‌برد.
عبدالرحیم هوشمندی، عضو هیات علمی دانشکده مهندسی علوم آب، دانشگاه شهید چمران اهواز، درباره تاثیر کشت گندم در تشدید بحران آب به تعادل می‌گوید: «گندم از موادغذایی استراتژیک در ایران است، بنابراین نباید مقابل کشت این محصول ایستاد. نیاز کشور در این زمینه باید تامین شود اما این تصور که در جامعه و حتی در میان برخی کارشناسان وجود دارد که خودکفایی گندم را به قیمت از بین رفتن منابع آب می‌دانند، نادرست است. شرایط فیزیولوژیکی گندم به گونه‌یی است که نیاز زیادی به آب ندارد و در بسیاری از مناطق هم که گندم کشت می‌شود، فصل کشت همزمان است با ریزش‌های جوی و بخش قابل توجهی از نیاز آبی گندم از این طریق رفع می‌شود. تامین آب مورد نیاز برای کشت گندم به روان‌آب‌های سطحی و شبکه‌های آبرسانی وابسته نیست و تنها آن بخشی که از طریق بارندگی تامین نشود را با استفاده از منابع آب جبران می‌کنیم. با توجه به شرایط آبی ایران هر چه کشت اینگونه محصولات به نسبت محصولاتی که نیاز بیشتری به آب دارند، وسعت داده شود و محصولات کم آببر جاگزین محصولاتی شود که نیاز فراوانی به آب دارد، بهتر است.» او مساله مهم‌تر در زمینه کمبود آب را تلف شدن منابع دانسته و افزود: «مهم‌ترین نکته‌یی که باید به آن توجه کرد این است که کشت گندم تا مرحله خودکفایی، آب را از بین نمی‌برد بلکه تلفات آب است که منابع را از پا می‌اندازد. روش‌های نادرست آبیاری مزارع است که به بحران آب دامن می‌زند. در هر هکتار زمین نیاز آبی برابر است با پنج هزار متر مکعب آب، حال آنکه در شرایط فعلی شاهد این هستیم که در برخی مزارع کشاورزی برای هر هکتار زمین 10 مترمکعب آب مصرف می‌شود. اینکه مقابل کشت گندم ایستادگی کنیم راه‌حل جلوگیری از هدر رفت آب نیست، بلکه برای جلوگیری از بحران آب باید کشاورزان را آموزش داد تا ارزش آب را بدانند و متوجه شوند شیوه غلطی را در استفاده از منابع آب پیش گرفتند. راه‌حل دیگر این است که برای آب، بها قائل شویم. اگرچه در شرایط فعلی ماهانه مبلغی برای استفاده از آب از افراد دریافت می‌شود اما این میزان در مقابل ارزش آب بسیار ناچیز بوده و بازدارنده برای صرفه جویی در مصرف آب نیست. اگر آب بها افرایش پیدا کند، همگان قدر آن را بهتر می‌دانند و صرفه‌جویی و مدیریت صحیح منابع آب جدی‌تر دنبال می‌شود.»
لطمه احمدی‌نژاد به منابع آب
عضو هیات علمی دانشکده مهندسی علوم آب درباره سیاست‌های آبی احمدی‌نژاد بیان کرد: «برنامه‌ریزی‌های بدون عاقبت اندیشی در دولت نهم و دهم، آسیب‌های شدیدی را به منابع آب وارد کرد. تصمیم‌گیری‌های نادرست مسوولان در این دوره سبب شد تا سطح آب‌های زیرزمینی به‌شدت افت کرده و پایین رود و از طرف دیگر ذخایر سدها خالی شده و شرایط مطلوب آبی که در دوره قبل و در دولت اصلاحات حاکم بود، از بین رفت. این آسیب‌ها آنقدر جدی است که در کوتاه‌مدت حل نمی‌شود. بهره‌برداری‌های ناصحیح از منابع آب در طول دو دوره دولت قبل نه تنها آسیب‌های بسیاری را به منابع آب وارد کرد بلکه اثرات چنین رویه‌های متوجه خاک هم شد و امروز شاهد فرونشست شدید زمین در برخی استان‌ها هستیم که این هم بحران جدی دیگری است که باید به آن اندیشید.»
سبزی و صیفی، قاتلان آب
اظهارات هوشمندی در حالی است که کاوه مدنی، استاد مرکز سیاست محیط زیست امپریال کالج لندن و معاون آموزش و پژوهش سازمان حفاظت محیط زیست، معتقد است عملکرد کشاورزی در بخش غلات همواره ثابت بوده اما کشت محصولات آب‌بری نظیر سبزی و صیفی در ایران رشد داشته است که این مساله با توجه به فقر آبی ایران، بحران‌زاست.
او درباره این موضوع می‌گوید: «کشاورزان به دنبال محصولاتی هستند که درآمد آنها را افزایش می‌دهد به همین دلیل توسعه سبزی و صیفی را در دستور کار خود قرار می‌دهند. بنابراین، تلاش برای دستیابی به خودکفایی گندم عامل بروز بحران آب در کشور و مصرف بیش از حد منابع آب در بخش کشاورزی نبوده بلکه توسعه کشت سبزی و صیفی عامل بروز وضعیت فعلی است که باید برای آن برنامه داشته باشیم.» مدنی افزود: «با برنامه‌ریزی درست حتی می‌توان تولید غلات را افزایش داد اما باید تولید سبزی و صیفی به گلخانه‌ها منتقل شود. اعتقاد داریم در این کشور می‌توانیم هم مصرف آب را کاهش دهیم و هم تولید را افزایش دهیم. اما برای دستیابی به این هدف باید خصوصیات خاک را بررسی کرده، میزان بارش‌ها و وضعیت منابع آبی را بدانیم، وضعیت تبخیر و تعرق و شرایط توپوگرافی مناطق را هم در نظر بگیریم.»
