رشد جمعیت؛ صفر

زنان میانسال ناجی انقراض جمعیت

گروه اقتصادکلان|هادی سلگی|

بر اساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ١٣٩٥ میزان باروری کل ایران رقمی برابر با ٢,٠١ فرزند شده است. این شاخص براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ١٣٩٠ برابر 1,8 فرزند محاسبه شده بود. بر اساس گزاره‌های جمعیت‌شناسی می‌توان گفت که نرخ کلی باروری اکنون دقیقا در سطح از حد جایگزینی قرار گرفته است. بدین معنی که رشد جمعیت نه منفی و نه مثبت خواهد بود (به ازای هر مرگ یک تولد) و به همین میزان کنونی باقی خواهد ماند. به بیان دیگر جمعیت‌شناسان، «نرخ کل باروری» (TFR) را برابر با متوسط نوزادان زنده‌یی که هر زن در طول عمر خود به دنیا می‌آورد، تعریف می‌کنند. در بلندمدت اگر «نرخ کل باروری» با «نرخ جایگزینی» (Replacement Rate) یعنی 2.1 فرزند به ازای هر مادر برابر باشد، میزان جمعیت قاعدتا ثابت می‌ماند یعنی رشد جمعیت صفر است و اگر کمتر باشد رشد جمعیت منفی است و اگر بیشتر باشد رشد جمعیت مثبت است. بررسی اطلاعات مرکز آمار نشان می‌دهد که افزایش نرخ باروری و رسیدن آن به سطح جانشینی عمدتا به دلیل تصمیم زنان میانسال بالای 30 سال به فرزندآوری صورت گرفته است. این گروه جمعیتی در سال‌های گذشته یا به صورت مجرد یا به شکل خانواده‌های بدون فرزند زندگی می‌کرده‌اند و به همین دلیل در فرمول نرخ باروری کلی که از تقسیم تعداد نوزادان متولد شده طی یک دوره تقسیم بر زنان 15 تا 49 سال به دست می‌آید، به حساب می‌آمدند و مخرج کسر را بالا می‌برده‌اند در حالی که صورت کسر افزایشی نداشته، اما حالا این گروه با گذشتن از 30سالگی و در یکی، دو دهه انتهایی امکان زایش خود تصمیم به فرزندآوری کرده‌اند. با توجه به اینکه این افراد از نظر هرم سنی همان دهه شصتی‌های پرجمعیت محسوب می‌شوند یکباره نرخ باروری را 2 دهم درصد تغییر داده‌اند و از این رو توانسته‌اند، جمعیت ایران را هرچند به صورت موقت از پیری نجات دهند. هم‌اکنون میانگین «نرخ کل باروری» برای کل دنیا کمی بیش از 3,2 و برای کشورهای توسعه یافته برابر با 1,2 است.

 بازگشت از خط قرمز

به گزارش «تعادل» تعریف علمی «نرخ باروری»، تعداد فرزندانی است که هر خانم در طول دوران بالقوه باروری خود به دنیا می‌آورد. به دلیل جهانی بودن این شاخص تمام زنان ۱۵تا ۴۹ساله اعم از ازدواج کرده و مجرد شامل محاسبه نرخ باروری یک جامعه می‌شوند. بر اساس اطلاعات موجود نرخ باروری کشور در سال‌های دهه ۶۰ به میزان ۶٫۴ فرزند به ازای هر زن بوده است که با اجرای سیاست‌های کنترل جمعیتی که در دهه ۶۰ نرخ باروری درسال ۹۰ از سطح جایگزینی هم پایین‌تر آمد و زنگ خطر را برای برنامه‌ریزان کشور به صدا درآورد. کارشناسان سطح جایگزینی را خط قرمز نرخ باروری می‌دانند و در تعریف آن می‌گویند: اگر زن و شوهری در طول حیاتشان فقط ۲ فرزند را به عنوان جانشینان خود در جامعه به وجود آورند، باید نرخ باروری حداقل ۲باشد. در همین راستا ۰٫۱ هم به دلیل وجود احتمال مرگ و میر در جامعه به این نرخ اضافه می‌شود و سطح جایگزینی ۲٫۱ تعریف می‌شود. کارشناسان سال ۹۰ را سال عبور از خط قرمز نرخ باروری در کشور می‌دانند و معتقدند: در این سال به ناگاه نرخ باروری به زیر سطح جایگزینی سقوط کرده و به ۱٫۷رسید. در اینجا این سوال مطرح می‌شودکه چگونه باوجود کاهش نرخ باروری و رسیدن آن به زیر سطح جایگزینی همچنان شاهد افزایش جمعیت در کشور هستیم؟ علت این پدیده را کارشناسان گشتاور موج جمعیتی ایجاد شده در دهه ۶۰ می‌دانند و معتقدند این گشتاور (اثر موقتی) تا سال ۱۴۲۰ به اتمام می‌رسد و اگر نرخ باروری به همین شکل کاهش یابد، شاهد منفی شدن رشد جمعیت خواهیم بود.

 3سناریو جمعیتی

نگرانی‌هایی که در کاهش نرخ باروری به وجود آورده بود، باعث شد برخی کارشناسان سه فرضیه را در آن سال‌ها برای پیش‌بینی جمعیت کشور مطرح کنند.

بر اساس این فرضیات اگر نرخ باروری ۱٫۷ فعلی (برای سال 90) باقی بماند، به دلیل اینکه زیر سطح جایگزینی است، رشد جمعیت کشور در سال ۱۴۲۵متوقف و پس از آن منفی خواهد شد. سناریو دوم که احتمال بیشتری بر آن می‌رفت، کاهش دوباره نرخ باروری است، در این فرضیه و با فرض رسیدن به نرخ باروری یک در واقع ۱۰ سال زودتر به نقطه صفر می‌رسیم و در سال ۱۴۱۵رشد جمعیت در کشور متوقف می‌شود. حالت سومی که کارشناسان از آن صحبت می‌کردند، افزایش جمعیت و رسیدن به سطح جایگزینی و بالاتر از آن است که در این حالت رشد جمعیت کشور حفظ می‌شود. اما حالا آمارها نشان می‌دهد که فرضیه سوم درست بوده و نرخ موالید روی سطح جایگزینی قرار گرفته است. در این صورت دیگر نگرانی از منفی شدن جمعیت وجود ندارد.

 تغییر الگوی سنی باروری

بر اساس گزارش مرکز آمار ایران الگوی سنی باروری در سال‌های اخیر از الگوی زودرس فرزندآوری به سمت الگوی دیررسی فرزندآوری در حال تغییر است. آمارهای الگوی سنی باروری نشانگر افزایش میزان باروری در سنین ٣٩-٣٠ ساله و ١٩-١٥ ساله است. این تغییر از یک‌سو بیانگر جبران باروری تاخیری و از دیگر سو پیشرسی ازدواج و باروری سنین پایین‌تر از ٢٠ سال به‌وی‍ژه در نقاط روستایی را نشان می‌دهد. بدین معنی که سن باروری همزمان در دو گروه سنین بالا و پایین بیشتر از گروه‌های متوسط شده است. از طرفی این آمارها نشان می‌دهد که میزان باروری ویژه سنی ١9-١5 ساله تا

٤4-٤0 ساله کل کشور اندکی افزایش یافته است.

افزایش باروری به ترتیب در گروه‌های سنی

٣9-٣5 ساله، ٣4-٣0ساله و ١9-١5ساله زنان شهری مشهود است. بیشترین افزایش در باروری ویژه سنی ٣9-٣5 ساله زنان شهری صورت گرفته است. این تغییر الگوی سنی سهم بسزایی در رسیدن میزان باروری کشور به سطح جانشینی داشته است. به بیان دیگر در سال‌های گذشته عدم تمایل به فرزندآوری زنان در سنین کمتر از 30ساله که در مخرج کسر فرمول نرخ باروری قرار داشتند، باعث شده بود نرخ باروری به زیر 2 درصد برود ولی اکنون همین زنان در سنین بالای 30سالگی تصمیم به فرزندآوری گرفته‌اند. این موضوع و تصمیم دقیقه نودی احتمالا به دلیل تمام شدن مهلت فرزندآوری آنها صورت گرفته است. در واقع بالا رفتن سن ازدواج و فرزندآوری دهه شصتی‌ها و اکنون تصمیم یکباره آنها در آخرین مهلت امکان زایش این پدیده را رقم زده است. به‌طور کل سطح باروری در ایران در سال‌های اخیر روند افزایشی آرام داشته است. با این حال البته در نقاط روستایی، بیشترین افزایش باروری در گروه سنی ١9-١5ساله مشاهده می‌شود.

براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ١٣٩٥ میزان باروری کل ایران برای نقاط شهری کمتر از سطح جانشینی و برابر 86,1 فرزند و در نقاط روستایی بالاتر از سطح جانشینی و برابر 48,2 فرزند به دست آمد.

 نرخ باروری در استان‌ها

حداقل میزان باروری کل مربوط به استان گیلان با رقم 38,1 و حداکثر آن مربوط به استان سیستان و بلوچستان با مقدار 96,3 فرزند است. این شاخص برای استان تهران برابر 56,1 فرزند محاسبه شد.

استان‌های گیلان، مازندران و تهران به ترتیب با ارقام 38,1 و 51,1 و 56,1حداقل میزان باروری و استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی، خراسان شمالی و هرمزگان به ترتیب با مقدار 96,3، 85,2، 84,2

و 64,2 فرزند، بالاترین میزان باروری را در کشور به خود اختصاص داده‌اند. میزان باروری کل در همه استان‌های کشور غیر از استان گیلان نسبت به دوره‌های سه ساله قبل افزایش یافته است. در مجموع میزان باروری کل در ١٧ استان بالاتر از میانگین باروری کل کشور بوده و ١٤ استان نیز باروری پایین‌تر از میانگین کشوری داشته‌اند.