طرح‌های نیمه‌کاره برای مقابله با مصرف بی‌رویه دارو
ریحانه جاویدی
طبق آمار سازمان جهانی بهداشت، ایران از نظر مصرف دارو در رده 20 کشور نخست دنیا قرار داشته و در آسیا بعد از چین در مقام دوم است. اگرچه تجویزهای خودسرانه دارو میان ایرانی‌ها یکی از عوامل بالا بودن سرانه مصرف دارو در ایران است، اما بیمارستان‌ها هم در این چرخه معیوب از بازیگران اصلی هستند. تجویزهای غیرمنطقی سبب می‌شود نه‌تنها هزینه بسیاری بر بیماران تحمیل شود، بلکه نظام سلامت هم متحمل ضرر شده و سالانه مبلغ قابل توجهی را صرف تامین داروی مورد نیاز چه از طریق واردات و چه از شرکت‌های داخلی کند.
برخی کارشناسان از سونامی مصرف دارو یاد کرده و معتقدند ادامه چنین روندی سرمایه بهداشتی کشور را می‌بلعد و بودجه‌یی که باید در بخش‌های ضروری‌تر از جمله بخش درمان صرف شود، در چرخه تولید و واردات دارو هزینه می‌شود. با این وجود هنوز هم برخی مسوولان معتقدند سونامی مصرف دارو واقعیت ندارد.
اکبر عبدالهی، مدیرکل نظارت بر دارو سازمان غذا و دارو درباره این موضوع می‌گوید: «اینکه گفته می‌شود ایران نخستین مصرف‌کننده دارو در دنیاست، اشتباه است. بازار دارویی جهان از نظر ارزشی، حدود 900 میلیارد دلار است. با توجه به جمعیت هفت میلیاردی جهان، سرانه مصرف داروی دنیا تقریبا 150 دلار اما سرانه مصرف داروی ایران 50 دلار است.»
او نه تنها با سونامی مصرف دارو مخالف است بلکه معتقد است ایران در این زمینه در رده پایین هم قرار دارد. عبداللهی می‌گوید: «با توجه به سرانه 50 دلاری داروی ایرانی‌ها، همین الان هم از میانگین سرانه دارو در جهان پایین‌تر هستیم و ایرانی‌ها از نظر ارزشی یک سوم میانگین جهانی دارو مصرف می‌کنند و حتی میانگین سرانه مصرف دارو از نظر ارزشی در ایران از کشورهایی مانند هند و چین نیز کمتر است.»
با این وجود آمارهای منتشر شده از سوی سازمان بهداشت جهانی حکایت دیگری دارد. براساس این آمار هر ایرانی به‌طور متوسط در طی یک سال 339 بار دارو می‌خورد که این رقم چهار برابر آمار جهانی است. سرانه مصرف داروهای تزریقی در ایران حدود 4/11درصد است، که تقریبا چهار برابر این میزان در جوامع توسعه‌یافته است. سرانه کلی مصرف دارو در ایران سه برابر استاندارد جهانی است. درمجموع حدود 40 درصد از مردم ایران به‌صورت خودسرانه دارو مصرف می‌کنند. چیزی در حدود دو نفر از هر پنج نفر ایرانی. میانگین اقلام دارویی در جهان حدود2 قلم دارو در هرنسخه است و این میزان در ایران۳ تا ۴ قلم است.
چرا در ایران مصرف دارو بی‌رویه است؟
اگرچه ناآگاهی مردم از عوارض مصرف بی‌رویه دارو یکی از عوامل اصلی در این روند غیرمنطقی است، اما کارشناسان معتقدند دلایل دیگری را هم می‌توان برای این موضوع برشمرد. علیرضا شهپرست، مدیرعامل یکی از شرکت‌ها پخش سراسری دارو و تجهیزات پزشکی درباره این موضوع به «تعادل» می‌گوید: «آنچه در بیمارستان‌ها سبب مصرف بی‌رویه دارو می‌شود را می‌توان در سه عامل خلاصه کرد. در وهله نخست، پایین بودن قیمت دارو در بیمارستان‌های ایران نسبت به بیمارستان‌های کشورهای منطقه است. مورد بعدی نبود نظارت است، شرکت‌های بیمه بر نسخه‌هایی که برای بیماران تجویز می‌شود نظارت مدون ندارند که این موضوع نه تنها بار مالی با خود به همراه می‌آورد، بلکه در بسیاری از موارد مشاهده می‌شود در یک نسخه داروهایی تجویز شده که با یکدیگر سنخیت ندارند. از سوی دیگر می‌توان به پروتکل‌هایی اشاره کرد که در بیمارستان‌ها حاکم است، بنا بر این پروتکل‌ها اگر بیماری برای درمان به بیمارستان مراجعه کرد، باید درصد مشخصی دارو برایش تجویز شود که این سیستم باید تغییر کند.»
او افزود: «نتیجه وجود چنین وضعی سبب می‌شود هزینه بیمه‌ها بالا رود حال آنکه با نظارت دقیق می‌توان در منابع مالی صرفه‌جویی کرد. در حال حاضر نظارت بیمه بر بخش تجهیزات پزشکی وضع مناسبی دارد اما در بخش دارو جدی گرفته نمی‌شود. زمانی که پزشک برای بیمار تجهیزات ارتوپدی یا مواردی از این قبیل تجویز می‌کند، بیمه نسخه را با نیاز بیمار تطبیق می‌دهد اما مشابه این رویه در بخش دارو وجود ندارد.»
چشم امید به کمیته نظارت بر دارو
شاید نتوان به راحتی و در کوتاه‌مدت فرهنگ مصرف خانگی دارو را تغییر داد اما آمار و ارقام‌های ارائه شده آنقدر جدی هستند که دولت باید ورود جدی به آن بخش از روند بی‌رویه دارو که در بیمارستان‌ها رخ می‌دهد داشته باشد از همین رو از سال 1393 بود که قرار شد بخش مراقبت‌های دارویی در بیمارستان‌ها راه‌اندازی شود تا از مصرف بدون کنترل و تجویزهای غیرمنطقی دارو جلوگیری به عمل آید اما روند پیشرفت این طرح آنقدر کند بود که چرخه معیوب مصرف دارو همچنان در بیمارستان‌ها ادامه دارد. با این وجود اگرچه هنوز طرح قبلی به درستی به سرانجام نرسیده است، اما حال صحبت از کمیته نظارت بر دارو هم به میان آمده است. کمیته‌یی که رییس سازمان غذا و دارو کشور از آن به عنوان راه‌حلی برای مصرف منطقی دارو یاد می‌کند. غلامرضا اصغری می‌گوید: «بحث مصرف منطقی دارو از موضوعاتی است که کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد، درحالی که از اهمیت بسزایی برخوردار است، باید توجه کرد که مصرف زیاد دارو مانند سم است. بنابراین هرچقدر دارو را بجا و درست مصرف کنیم، بیشتر به سلامت‌مان کمک می‌کند.»
اگرچه مسوولان وزارت بهداشت امیدوارند با فعال شدن این کمیته، مصرف دارو در بیمارستان‌ها منطقی شود، اما نمایندگان مجلس شورای اسلامی این طرح را یک راهکار موقتی می‌دانند به‌طوری که حیدرعلی آبادی، نماینده اصفهان در مجلس شورای اسلامی و عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس درباره این موضوع می‌گوید: «تا اجرای راهنمایی‌های بالینی در دستور کار قرار نگیرد موضوع نظارت راهگشا نخواهد بود و گره‌یی از مشکلات سیستم بهداشت و درمان کشور باز نخواهد کرد.»
کمیته نظارت راهکار موقتی است
نماینده اصفهان در مجلس شورای اسلامی افزود: در واقع مشکلات زمانی رفع می‌شود که نظم بخشی به سیستم بهداشت یعنی تهیه گایدلاین‌ها، برنامه‌ریزی برای اجرای سیستم ارجاع و سطح‌بندی خدمات در دستور قرار گیرد.
وی ادامه داد: البته این سیستم باید آگاهانه و هوشمند باشد و نباید کسانی که ذی نفع بوده و جهت منافع تخصصی خود به مسائل نگاه می‌کنند در حیطه تصمیم‌گیرندگان سیستم ارجاع و تهیه‌کنندگان راهنمالی بالینی باشند. نماینده اصفهان در مجلس دهم، ادامه داد: نظارت بدون راهنمای بالینی و سیستم ارجاع کارایی ندارد و اظهارات برخی مسوولان برای تشدید نظارت‌ها صرفا جهت کاهش تنش‌هاست.
عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی یادآور شد: برای تحقق مصرف منطقی و اصولی دارو در بیمارستان‌ها باید اجرای راهنمای بالینی در کنار نظارت قوی و مستمر در دستور کار قرار گیرد.
آنچه باید از سوی مسوولان وزارت بهداشت مورد توجه قرار گیرد، توجه به این نکته است که مصرف بی‌رویه دارو در نه تنها بار مالی بسیاری را به بدنه سلامت کشور وارد می‌کند، بلکه خطرات جانی موردی است که نمی‌توان چشم بر آن بست. بنابر آمارهای ارائه شده از سوی سازمان پزشکی قانونی کشور، سالانه نزدیک به ۷۰۰ نفر بر اثر مسمومیت با دارو جان خود را از دست داده‌اند. مرگ ناشی از مسمومیت‌های دارویی از سال ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۳ هر ساله افزایش داشته است که یکی از عوامل آن می‌تواند مصرف خودسرانه و غیرمنطقی دارو باشد.
