نرخ 20 برابری فرسایش خاک در ایران

براساس آمارها فرسایش هر تن خاک، خسارتی معادل 28دلار در پی دارد. معضلی که کارشناسان محیط زیست آن را تایید و وضعیت فرسایش خاک کشور را بحرانی توصیف کردند.

خاک به عنوان بستر اصلی رویش‌های گیاهی، یکی از با ارزش‌ترین ثروت‌های ملی است که بیش از 95 درصد مواد غذایی جهان از بستر آن تولید می‌شود. استفاده بی‌رویه از خاک و تلاش برای تامین مواد غذایی بیشتر در یک سده گذشته، موجب شده تا فرسایش خاک به یکی از مسائل زیست محیطی در فرایند کشاورزی تبدیل و سازمان ملل روز پنجم دسامبر (14 آذرماه) را روز جهانی خاک اعلام کند.

همچنین براساس آمارهای اعلام شده از سوی سازمان خواروبار جهانی سالانه بیش از 75میلیارد تن خاک حاصلخیز جهان در معرض فرسایش قرار می‌گیرد که این میزان در مناطق مختلف جهان به نسبت اقلیم متفاوت است.

طبق برآوردهای «فورنیه» کارشناس فرانسوی، از مناطق آبخیز و آبگیر کره زمین، در هر سال به‌طور متوسط نزدیک ۷۶میلیارد تن خاک بر اثر فرسایش از دست می‌رود. به گواه وی متوسط فرسایش خاک در اروپا ۸4تن در هکتار و در آفریقا 15.7تن خاک است.

ایران از جمله کشورهایی است که به دلیل اقلیم خشک و نیمه خشک آن به‌شدت در معرض فرسایش خاک قرار گرفته است. براساس برخی آمارها نرخ فرسایش خاک در ایران 20برابر بیشتر از متوسط جهانی است. اگر نرخ تخمینی فرسایش هر تن خاک 28دلار در نظر گرفته شود، هزینه‌های فرسایش خاک بین 56 میلیارد تا 112میلیارد دلار است؛ این رقم بیشتر از درآمد نفتی ایران در سال 2014 (53.6) است.

«محمد اسماعیل اسدی» پژوهشگر حوزه تحقیقات فنی و مهندسی بخش کشاورزی در گفت‌وگو با پژوهشگر ایرنا به بررسی نقش خاک و دلایل فرسایش آن در ایران پرداخت. اسدی می‌گوید: در اهمیت خاک باید گفت که در تمام ادیان و باورها از خاک به عنوان بستر حیات یاد شده و در قرآن کریم نیز چندین مورد به آن اشاره شده است. همچنین 95درصد از مواد مهم غذایی مورد نیاز بشر ز در بستر خاک تولید می‌شود.

در شرایط کنونی شاید مساله کم آبی و بحران آب مورد توجه بسیاری از کارشناسان قرار گرفته باشد اما باید گفت نگرانی از فرسایش خاک مهم‌تر از بحران آبی است، زیرا آب در چرخه حیات زیستی می‌تواند تجدیدپذیر باشد اما تجدید‌پذیری خاک نسبت به آب سخت‌تر است. دانشمندان مدعی‌اند برای ترمیم یک سانتی‌متر خاک نیاز به 800 سال زمان است.  با وجود این براساس آمارهای اعلام شده از سوی سازمان خواروبار جهانی «فائو» بیش از یک‌سوم خاک‌های دنیا به خاطر استفاده بی‌رویه از بین رفته و فرسایش خاک یک تهدید جدی به شمار می‌آید. در ایران نیز آمارهای رسمی و غیر رسمی از فرسایش خاک حکایت دارد که بیشتر به خاطر مدیریت نادرست و کشت خودسر کشاورزان به وجود آمده است.

افزون بر این یکی دیگر از مهم‌ترین تهدیدهای خاک در ایران بحث کاهش ماده آلی غذایی است.  وی می‌افزاید: طبق آزمایشی که بر روی خاک استان‌های مختلف انجام شده میزان ماده آلی در 63 درصد خاک کشور کمتر از یک است در حالی که حداقل این ماده 1.5 و حداکثر ان باید در خاک 5 باشد.  شخم نامناسب یکی از دلایل کاهش ماده آلی در خاک است زیرا ماده آلی که شاکله آن از کربن تشکیل شده پس از شخم با هوا ترکیب شده به دی اکسید کربن تبدیل و به صورت گازهای گلخانه‌یی در فضا قرار می‌گیرد. کشت نادرست و شخم موازی با شیب یکی دیگر از دلایل فرسایش خاک در کشور است. در این شیوه از گاو آهن برگردان‌دار استفاده شده که باز شدن مسیر جریان آب را به همراه خواهد داشت و در زمان باران و سیل میزان فراوانی از خاک از بین می‌رود.

همچنین در برخی مواقع پس از شخم کشاورز برای صاف شدن سطح زمین اقداماتی مانند خرد کردن خاک، دیس زدن و ماله کشی انجام می‌دهد که به موجب فرسایش خاک می‌شود. این روش آسیب فراوانی به دنبال خواهد داشت زیرا نرم شدن خاک موجب می‌شود باد میزان زیادی از آن را نابود کند. ایراد دیگر کشاورزی سنتی تلف شدن جانداران ذره بینی است که خاک را فرآوری می‌کنند. زمانی که کشاورز بقایا کاه و کلش را آتش می‌زند این جانداران از بین می‌روند و خاک ابزاری فرآوری خود که همان موجودات ذره‌بینی هستند از دست خواهد داد.

برای سالم نگهداشتن خاک لازم است به عنوان یک موجود زنده در نظر گرفته شود. اگر شیوه برخورد با خاک با رویه کنونی ادامه پیدا کند به یقین آسیب‌های فراوانی پیش رو خواهیم داشت که یکی از این آسیب‌ها کاهش ماده آلی خاک است که در 63 درصد از خاک‌های ایران از حد مجاز پایین‌تر رفته است.

از دیگر راهکارهای حفظ خاک، بالا رفتن میزان آگاهی کشاورزان در زمینه اهمیت خاک در بخش تامین مواد غذایی است. در این زمینه کشاورز باید متوجه باشد که تحت هر شرایطی نمی‌شود از زمین برداشت کرد. کشاورزان باید در عمل به این باور برسد که خاک بستر حیات است.  دیگر راهکار برای حفظ خاک در دستور کار قرار گرفتن لایحه بهره‌برداری از خاک است که سالیان متمادی در مجلس شورای اسلامی به فراموشی سپرده شده است. این لایحه هم‌اکنون با هماهنگی مراکز تحقیقات خاک، حفاظت خاک و آبخیزداری، انجمن علوم خاک، دفتر محیط زیست و توسعه پایدار وزارت جهاد کشاورزی، دفتر علوم خاک دانشکده کشاورزی دانشگاه کرج و همکاری جمعی از استادان دانشگاه با بیش از ‪۸۰۰نفر و صدها ساعت کار تحقیقاتی و کارشناسی، تدوین شده است. با تصویب و قانونمند شدن لایحه خاک در قالب برنامه‌های توسعه می‌توان به دستورالعمل‌ و آیین‌نامه‌هایی برای حفاظت، اصلاح و حاصلخیزی خاک دست یافت که در جهت ارتقای بهره‌برداری از این اراضی موثر است.

در پایان باید گفت نظر به اهمیت خاک به عنوان اصلی‌ترین منبع تامین غذا به‌کار‌گیری برنامه‌های مختلف برای حفظ این منبع لازم و ضروری است.

اسدی عنوان کرد: هر چند که این برنامه‌ها می‌توانند کشاورزی سنتی و شیوه کشت خودسر را به سمت کشاورزی پایدار و صنعتی سوق دهند اما نباید فراموش کرد که تغییر الگوی کشت در بین کسانی که اشتغال آنان بر پایه کشاورزی است کار سخت و زمانبری است.

با تغییر الگوی کشت می‌شود در درازمدت با حفظ خاک و محیط زیست بیش از شرایط کنونی امکان ادامه فعالیت‌های کشاورزی را فراهم کرد و مخاطرات ناشی از نابودی محیط زیست و آلودگی مواد غذایی به مواد غیرطبیعی را کاهش داد.