امضاهایی برای تخریب محیط‌زیست
ریحانه جاویدی
محیط‌زیست ایران هر روز بیشتر از قبل ضعیف‌تر و شکننده‌تر می‌شود، اراضی طبیعی، آب و هوا آماج بی‌رحمی مدیرانی است که توسعه، آن هم از نوع بدون کارشناسی را بر همه‌چیز ترجیح می‌دهند. مهم نیست چه بر سر خاک، آب و هوا می‌آید، تنها افزایش سرمایه به هر قیمت و افزایش تولید بدون توجه به عواقب آن، مدنظر است. بحران آب و فرسایش خاک، هر روز بیشتر می‌شود، اما به جای آنکه چاره‌یی برای حل آن اندیشیده شود، با تصمیم‌گیری‌های بدون پشتوانه بر شدت آن اضافه می‌شود. حال با دستور وزیر جهاد کشاورزی، قرار است طرح ایجاد «باغ‌های دیم سازگار با محیط در اراضی شیبدار» در استان‌های کشور توسعه یابد اما کارشناسان معتقدند ضررهایی که این طرح به محیط زیست وارد می‌کند، بسیار بیشتر از فایده‌های آن است.
اگرچه محمود حجتی وزیر جهاد کشاورزی در توضیحات خود پیرامون این طرح اعلام کرد: «برای ایجاد باغ‌های دیم در اراضی ملی در چارچوب قوانین عمل شود به‌گونه‌یی که عرصه متعلق به منابع ملی باشد و با فراهم کردن امکان فعالیت مردم در این باغ‌ها، با حفظ خاک و منابع طبیعی، زمینه ایجاد اشتغال، تولید و درآمد بهره‌برداران ایجاد شود.» اما کارشناسان محیط‌زیست می‌گویند این طرح نه تنها سبب اشتغال باغداران نمی‌شود، بلکه با اضافه کردن یک منبع تازه، بر بحران آب افزوده و زمین‌خواری را شدت می‌بخشد. از طرف دیگر این طرح با اهداف برنامه ششم توسعه مغایرت دارد. در براساس برنامه ششم توسعه هرگونه افزایش سطح زیر کشت اراضی کشاورزی ممنوع است. وزارت نیرو هم اعلام کرده که به‌دلیل کمبود منابع آبی توسعه زیر کشت کشاورزی جز در حوضه آبریز مرزی غربی باید متوقف شود اما محمد علی طهماسبی، معاون امور باغبانی وزارت جهاد کشاورزی اعلام کرده است که این وزارتخانه قصد دارد در فاز نخست ۸۶۰ هزار هکتار باغ روی اراضی شیبدار ایجاد کند.
طرحی که به حفر چاه غیرمجاز دامن می‌زند
در برنامه پیشنهادی برای توسعه باغات روی اراضی شیب دار، مناطقی که بارش آنها بیش از ۳۰۰میلی‌متر است برای احداث باغ پیشنهاد شده اما فرشاد کوهیان مدیر پژوهشکده مطالعات و تحقیقات آب، درباره این موضوع می‌گوید: «مناطق بسیار محدودی در کشور وجود دارد که چنین شرایطی دارند. این تصمیم‌گیری درحالی است که شناسایی ۸۶۰ هزار هکتار اراضی مستعد احداث باغ در مناطق شیبدار با تکیه بر آمار بارندگی‌های دراز مدت انجام شده در حالی که با توجه به کاهش بارش‌های کشور از سال ۸۴ به بعد میزان بارش‌ها در ایران به‌شدت کاهش یافته و باید بارش‌های فعلی ملاک عمل برای احداث باغ باشد.»
او افزود: «نتیجه چنین وضعیتی سبب می‌شود که اگر میزان سال‌های خشک افزایش یابد باغدار برای آنکه تولید خود را به شرایط قبل باز گرداند به دنبال منابع تامین آب، چاه غیرمجاز حفر می‌کند یا اینکه با ایجاد حوضچه‌هایی برای ذخیره بارش‌ها مانع حرکت آب به سمت پایین دست شده و تغذیه سرچشمه رودخانه‌ها را با کاهش مواجه می‌کند. با کاهش آورد رودخانه پایین‌دست این باغات با کمبود منابع آب روبه‌رو می‌شوند و تنش آبی در ارتفاعات پایین ایجاد می‌شود.»
حکمی که پازل تخریب محیط‌زیست را
کامل می‌کند
13 آذر امسال، در پی تغییرات در وزارت جهاد کشاورزی، رییس سازمان جنگل‌ها تغییر کرد. طی حکمی از سوی حجتی وزیر جهاد کشاوریی، خلیل آقایی جانشین خداکرم جلالی شد. در بخشی از این حکم خطاب به خلیل آقایی آمده است: «تلاش برای فراهم نمودن تمهیدات لازم با رویکرد مردم محوری در مدیریت منابع طبیعی، حفظ و صیانت جنگل‌های کشور، جلوگیری از بیابان زایی، ایجاد باغ‌های دیم سازگار با محیط در اراضی شیبدار، زراعت چوب و توسعه گیاهان دارویی در مناطق مستعد و عرصه‌های مرتعی و بیابانی و توسعه آبخیزداری از اولویت‌های ماموریت جنابعالی خواهد بود.» حال آنکه رییس انجمن جنگلبانی ایران، معتقد است ایجاد باغ‌های دیم سازگار با محیط به هیچ‌وجه از وظایف رییس سازمان جنگل‌ها نیست. او معتقد است با چنین تصمیم‌گیری پازل تخریب محیط‌زیست کامل می‌شود. هادی کیادلیری به مهر می‌گوید: «پیام این حکم، واگذاری اراضی ملی به بهانه کشت روی اراضی شیبدار و توسعه باغ‌هاست. در حالی که در شرح وظیفه سازمان جنگل‌ها هیچ‌جا تعریف نشده که توسعه باغ و کشاورزی بدهد. ک بهانه‌یی که این افراد می‌آورند این است که ما این اراضی را به روستاییانی که تصرف کرده‌اند و نمی‌توانیم زمین را از آنها پس بگیریم واگذار می‌کنیم. طبق قانون، طبق رای شماره ۳۷۳دیوان عدالت اداری، واگذاری اراضی حتی به روستاییان و هر کسی که تصرف کرده باشد ممنوع است و این کار صراحتا غیرقانونی است.»
کیادلیری معتقد است این طرح سبب افزایش اشتغال نمی‌شود. او درباره این موضوع افزود: «غیر از اینکه این کار اصلا هیچ ربطی به وظیفه سازمان جنگل‌ها ندارد باید پرسید مگر در همین کشاورزی‌هایی که دارید بهره وری‌ها را بالا بردید؟ همین کشاورزی که تمام مملکت داد می‌زنند که باعث نابودی آب کشور شده است. تازه با همه این شرایط، تمام درختان سیب و میوه و پرتقال ما محصول‌شان را کنار خیابان‌ها ریخته‌اند. این نشان می‌دهد که اصل بر کشاورزی نیست و اصل بر واگذاری اراضی است.»
رییس انجمن جنگلبانی ایران، بیان کرد: «امروز دیگر هر انسان کاملا غیرمتخصص هم بحث کمبود آب را شنیده است. چه کسی می‌پذیرد در اراضی شیبدار باغ ایجاد شود؟ زمانی که مراتع را به گندم‌زار تبدیل کردیم طغیان کرد و میلیاردها تومان خسارت ایجاد کرد. فکر کردید دلیل تنوع زیستی چیست؟ این کار کاملا غیرکارشناسی است و من فکر می‌کنم که اولا این کار واگذاری اراضی است و در این موضوع شک ندارم. دوم اینکه اینها فکر می‌کنند توسعه یعنی توسعه کشاورزی در سطح و نه در نقطه. شما یک جایی کارخانه‌یی دارید که این کارخانه عقب‌افتاده است، بعد صد تا کارخانه عقب افتاده می‌زنید و می‌گویید توسعه داده‌ام یا زمین آن را اضافه می‌کنید در حالی که باید فناوری آن را پیشرفت دهید. این نشان می‌دهد که مدیران در این بخش اصلا درک درستی از توسعه پایدار ندارند.»
طرحی که مصرف آب را افزایش می‌دهد
رییس انجمن جنگلبانی ایران، تنها مخالف این طرح نیست، بلکه دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزی استان اصفهان و مدیرعامل شرکت آب منطقه‌یی فارس که دو استان از 30 استان هدف در این طرح هستند هم دلایلی برای مخالفت با اجرای این طرح دارند. اسفندیار امینی، دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزی استان اصفهان معتقد است تبدیل اراضی شیبدار به باغات دیم، زمینه‌ساز دست‌اندازی به عرصه‌های مرتعی و جنگلی کشور می‌شود که بسیار خسارت‌بار خواهد بود. او می‌گوید: «ایجاد باغ در اراضی شیبدار به منزله تله‌اندازی و مصرف بخشی از منابع تجدیدپذیر و بارگذاری بر منابع محدود و شکننده آب در حوضه‌های آبریز است. بنابراین، هر نوع تله‌اندازی و مصرف آب در این مناطق موجب کاهش جریان‌های سطحی و زیرسطحی حوضه می‌شود. همچنین، لازمه تبدیل اراضی شیبدار به باغات، تخریب و تغییر کاربری مراتع و جنگل‌های طبیعی است که منجر به کاهش پایداری خاک در برابر فرسایش و از دست رفتن خاک سطحی خواهد شد که موجب تشدید فرسایش خواهد شد.»
امینی بیان کرد: «همچنین، در مناطقی که فاقد پوشش گیاهی است، نمی‌توان انتظار ایجاد باغ با اتکا به بارش را داشت زیرا، طبیعت در طول زمان، مناسب‌ترین نوع پوشش گیاهی و متناسب با شرایط محیطی هر منطقه را ارائه کرده است. وقتی مناطقی به‌طور طبیعی استعداد رویش گیاه در طول هزاران سال را نداشته است، چگونه می‌توان انتظار داشت که استعداد ایجاد باغ مثمر را داشته باشد.»
از طرف دیگر علی دهقانی، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌یی فارس هم معتقد است آثار منفی کاشت درخت و گیاه در اراضی شیبدار مناطق مختلف، بسیار بیشتر از منافع آن است. او می‌گوید: «زیر کشت رفتن اراضی شیبدار مصرف‌کننده‌یی جدید را به منابع آب اضافه می‌کند و باعث اتلاف این منابع محدود در استانی که میانگین بارش سالانه آن 350میلی‌متر است، خواهد شد.»
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌یی فارس، افزود: «دادن اجازه کاشت در اراضی شیبدار به معنی ایجاد قابلیت دسترسی افراد به منابع تامین‌کننده آب، آنهم سرشاخه‌های این منابع. این اقدام ممکن است در ابتدا با کاشت درخت‌هایی نظیر بادام کوهی و بنه یا گیاهان دارویی همراه باشد اما در ادامه امکان دارد به کاشت سایر درخت‌های میوه و دادن سم و کود و... همراه شده و سرشاخه‌های تامین‌کننده منابع آب را با مخاطره مواجه کند.»
