از جایگزینی واردات تا توسعه صادرات کشاورزی
از روزهای ابتدایی انقلاب سیاست‌های مربوط به کشاورزی در اولویت دولت‌های اول انقلاب قرار گرفت. تفکرات اقتصادی آن دوره اهمیت زیادی برای کشاورزی قائل بود اما در عین حال سیاست‌هایی متفاوت از سیاست‌های سابق در دستور کار قرار گرفته بود. تغییرات مکرر این سیاست‌ها عملا به وضعیتی که امروز شاهد آن هستیم منجر شده است.
بررسی شرایط اقتصادی ایران در دهه منتهی به 57 و مقایسه آن با سه دهه پس از انقلاب گویای بسیاری از حقایق است و بی‌تردید بخش کشاورزی به دلیل اجرای برخی استراتژی‌ها تا زمان قبل از انقلاب به فراموشی سپرده شده بود و بسیاری از محصولات استراتژیک مورد نیاز از طریق منابع وارداتی تامین می‌شد.
این درحالی است که با پیروزی انقلاب اسلامی، افزایش سرمایه‌گذاری و امکانات کشور در بخش صنعت و صنایع متکی، افزایش تولید و سهم روز افزون بخش کشاورزی از درآمدهای ارزی را به همراه داشت. بنابرآمار موجود در بخش کشاورزی، تولید محصولات از 29 درصد تولید ناخالص ملی در سال 39، به 9 درصد در سال 56 تنزل یافت؛ چراکه وابستگی اقتصاد در زمان قبل از پیروزی انقلاب روز به روز بیشتر می‌شد. خوشبختانه با پیروزی انقلاب رشد و توسعه پایدار اقتصادی با محوریت بخش کشاورزی دنبال شد. سرزمین ایران دارای مساحتی بالغ بر 164 میلیون هکتار است که بیش از 51 میلیون هکتار از این اراضی از پتانسیل بالایی برای تولید محصولات کشاورزی برخوردار است، بطوریکه خوداتکایی در بسیاری از محصولات در دستور کار قرار گرفته است. البته ناگفته نماند که طی سال‌های پس از انقلاب، باوجود افزایش جمعیت، در بسیاری از زمینه‌ها توانسته‌ایم علاوه بر تامین نیاز داخل، بخشی از تولیدات خود را به بازارهای دنیا صادر کنیم.
خودکفایی تولید گندم دستاورد مهم انقلاب
علیقلی ایمانی رییس بنیاد توانمندسازی گندمکاران با اشاره به اینکه تا قبل از انقلاب کشاورزی معیشتی رایج بود، اظهار کرد: تا دهه 40، نیمی از اراضی کشاورزی در اختیار بزرگ مالکان و مابقی اوقاف و خانواده‌های پادشاهان بود.
وی با اشاره به اینکه تا دهه 40 تنها بخش کوچکی از اراضی کشاورزی در اختیار کشاورزان خرده مالک بود، افزود: کشاورزانی که بنیه مالی نداشتند تا زمان اصلاحات ارضی در کشت و صنعت‌ها مشغول به فعالیت بودند. ایمانی با انتقاد از موفق نبودن اصلاحات ارضی گفت: با توجه به آنکه با اصلاحات ارضی اهداف مورد نظر تحقق پیدا نکرد، بخشی از این اراضی آزاد شد و به دست وابستگان حکومت وقت افتاد، که در نهایت کشاورزان را استثمار کردند.
رییس بنیاد توانمندسازی گندمگاران مجموع تولید محصولات کشاورزی در دهه 40 را 7 میلیون و 900 هزارتن اعلام کرد و افزود: در سال 53، مجموع تولید محصولات کشاورزی 17 میلیون و 800 هزارتن و در چند ماه قبل از انقلاب 25 هزارتن بوده است، در حالی که اکنون تولید محصولات مختلف کشاورزی به 120 میلیون تن در سال می‌رسد.
وی با اشاره به اینکه تولید گندم قبل از پیروزی انقلاب اسلامی حدود 3 میلیون تن بود، بیان کرد: در سال‌های 57 و 58، حدود 1.5 تا 2 میلیون تن گندم مورد نیاز کشور از طریق واردات تامین می‌شد، در حالی که هم‌اکنون تولید گندم با افزایش 4 تا 5 برابری به بالای 11 میلیون تن رسیده است.
این مقام مسوول ادامه داد: با پیروزی انقلاب اسلامی، مسوولان با سرمایه‌گذاری درصدد تامین نیاز کشور از طریق تولید داخل هستند. به گفته وی؛ با وجود جنگ تحمیلی و تحریم‌های ظالمانه در سال‌های اخیر، تولید محصولات کشاورزی روند صعودی داشته است، بطوریکه هم‌اکنون بیش از 90 درصد نیاز کشور از محصولات داخلی تامین می‌شود. ایمانی با اشاره به دستاوردهای انقلاب در زمینه تولید محصولات کشاورزی افزود: اگرچه قبل از انقلاب بسیاری از محصولات کشاورزی مورد نیاز کشور نظیر گوشت، مرغ، شیر از طریق واردات تامین می‌شد اما هم‌اکنون صادرکننده محصولات لبنی، مرغ، تخم مرغ و گندم هستیم. وی با اشاره به اینکه سال 83 بعد از انقلاب برای نخستین‌بار به خودکفایی تولید گندم رسیدیم، گفت: البته خودکفایی گندم تحت تاثیر برخی عوامل از بین رفت که با تلاش‌ها و برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته مجددا در سال زراعی گذشته به پایداری و خودکفایی در تولید گندم دست یافتیم. رییس بنیاد توانمندسازی گندمکاران ادامه داد: با توجه به شرایط قبل و بعد از انقلاب درمی یابیم که تحولات عظیمی در بخش کشاورزی اتفاق افتاده است، چرا که نگاه کشاورزان توجه به تامین نیاز کشور از طریق تولید داخل است.
وی استفاده از تکنولوژی و فناوری‌های روز برای حفظ منابع پایه و کاهش ضایعات در بخش کشاورزی را امری ضروری دانست. ایمانی سهم بخش کشاورزی از تولید ناخالص داخلی را رضایت‌بخش دانست و افزود: در سال 56، سهم بخش کشاورزی از تولید ناخالص داخلی 1.29 درصد بود که هم‌اکنون به 15 درصد ارتقا یافته است که این امر توجه به تولید داخل را نشان می‌دهد. این مقام مسوول در پاسخ به این سوال که سطح اراضی گندم طی سال‌های اخیر تغییری داشته است یا خیر، بیان کرد: سطح اراضی تغییر چندانی نداشته است، چراکه در سال‌های قبل از انقلاب کشاورزی معیشتی رایج بود، به‌طوری که افراد برحسب مایحتاج خانوار خود، گندم تامین می‌کردند، در حالی که این سیاست بسته به دولت‌ها تغییر یافته است. وی در ادامه یادآور شد: در گذشته گندمکاران در هر هکتار حداکثر تنها 1.5 تن گندم برداشت می‌کردند، در حالی که عملکرد تولید کنونی گندم به 4.5 تا 5 تن در هکتار رسیده است. ایمانی سطح زیر کشت گندم در سال زراعی 97-96 را 5 میلیون و 800 هزار هکتار اعلام کرد و گفت: سیاست وزارت جهاد کشاورزی کاهش سالانه سطوح زیر کشت و افزایش عملکرد در واحد سطح است.
کشت‌های جدید پس از انقلاب
علیرضا مهاجر مجری طرح دانه‌های روغنی در گفت‌وگو با باشگاه خبرنگاران جوان با اشاره به اینکه سالانه 4 میلیارد دلار ارز برای واردات دانه‌های روغنی از کشور خارج می‌شود، اظهار کرد: هم‌اکنون در واردات دانه‌های روغنی بیشترین وابستگی به خارج از کشور را داریم چراکه سرانه مصرف روغن قبل از انقلاب 15 کیلو بود که متاسفانه هم‌اکنون به 20 کیلو افزایش یافته است.
به گفته وی؛ در صورت نبود کشت دانه‌های روغنی در تولید محصولاتی از قبیل گندم، جو، مرغ و تخم مرغ توفیق چندانی نخواهیم داشت. مهاجر واردات بذر کلزا بعد از انقلاب برای نخستین‌بار را یکی از دستاوردهای انقلاب دانست و افزود: تولید این بذر علاوه بر تولید روغن با کیفیت و دارای امگا3، در تناوب کشت گندم، جو و ذرت پایداری غلات، کاهش علف‌های هرز و آفات، کاهش مصرف سموم و سلامت غذا را به همراه دارد.
به گفته مجری طرح دانه‌های روغنی کشت کنجد به صورت مکانیزه و کشت سویا در مناطق گرم از جمله خوزستان را می‌توان از دیگر دستاوردهای انقلاب برشمرد.
وی با اشاره به اینکه امسال برای نخستین بار 185 هزارتن کلزا در کشور تولید شد، افزود: در سال زراعی 97-96 پیش بینی می‌شود که این میزان تولید به 350 هزارتن برسد که در صورت تحقق این میزان، رکورد تولید کلزا بعد از انقلاب در کشور شکسته خواهد شد. به گفته مشاور وزیر جهاد کشاورزی؛ با تولید 185 هزارتن کلزا، رقمی معادل 80 میلیون دلار در واردات دانه‌های روغنی صرفه جویی ارزی شد.
ارزآوری کشاورزی در هاله‌ای از ابهام
با وجود این بحث‌های زیادی درباره ادامه این مسیر و نحوه ارزآوری بخش کشاورزی مطرح است. شاهرخ شجری مدیرکل دفتر توسعه صادرات وزارت جهاد کشاورزی از رشد صادرات محصولات کشاورزی خبر داد و گفت: با توجه به تاکید لایحه بودجه سال آینده مبنی بر افزایش درآمدهای ارزی، باید حدود
7 میلیارد دلار از محل صادرات محصولات کشاورزی و مواد غذایی در سال آینده عاید کشور شود. وی با اشاره به اینکه رشد صادرات محصولات کشاورزی مستلزم ایجاد زیرساخت‌های لازم است، افزود: اگرچه رشد 22 درصدی صادرات محصولات کشاورزی در بودجه سال آینده دیده شده است، اما تحقق این امر منوط به رفع موانع حمل و نقل، کانتینرهای یخچالی، نقل وانتقال بانکی، تفاهم نامه گمرکی، تعرفه‌های ترجیحی و شرکت‌های مدیریت صادراتی است. شجری ادامه داد: با توجه به تاثیر رفع موانع پیش‌رو در رشد صادرات محصولات کشاورزی انتظار می‌رود که با تعامل و عزم جدی میان دستگاه‌های مسوول، مشکلات نقل و انتقال پول، زیرساخت‌های لجستیک و
حمل و نقل جهت دستیابی به رشد 25 درصدی رفع شود.
نگاهی به مازاد تولید کشاورزی
محمد شفیع ملک‌زاده رییس نظام صنفی کشاورزی و منابع طبیعی می‌گوید سالانه بطور متوسط 120 میلیون تن محصول مختلف کشاورزی در کشور تولید می‌شود که برخی از آنها چند برابر نیاز داخلی است. به گفته وی در صورت ساماندهی مناسب و با توجه به پتانسیل بالای بخش کشاورزی، صادرات بخش اعظمی از محصولات کشاورزی به کشورهای همسایه از جمله روسیه، قزاقستان، گرجستان، حاشیه خلیج فارس و کشورهای اروپایی امکان پذیر خواهد بود. ملک‌زاده با اشاره به اینکه ایران بیش از 90 درصد زعفران دنیا را تامین می‌کند، افزود: در بخش‌های دیگری از قبیل مرکبات، مزیت‌های نسبی در کشور وجود دارد که در صورت فرآوری محصول، امکان افزایش صادرات و رقابت با سایر رقبا در بازار، دور از انتظار نیست.
این گزارش می‌افزاید؛ با توجه به پتانسیل بالای بخش کشاورزی و اهمیت آن در اقتصاد، تمام مسوولان بر رشد صادرات محصولات کشاورزی و کاهش درآمدهای صادراتی حاصل از نفت تاکید بسیاری دارند که به نظر می‌رسد تحقق این امر تنها با فراهم شدن زیرساخت‌ها و رفع موانع امکان‌پذیر خواهد بود.
