ریسک‌های اختصاصی بانک‌های اسلامی

حسین میثمی   صاحب ‌نظر پولی و بانکی

اگر یک بانک اسلامی نتواند شرعی بودن عملیات خود را تضمین کند به تدریج اعتبار و شهرت خود را در نزد فقها، خبرگان، عموم مردم و حتی کارکنان بانک از دست خواهد داد. به دلیل ماهیت اعتباری فعالیت بانک‌ها و موسسات اعتباری غیربانکی اسلامی، این احتمال وجود دارد که بانک‌های اسلامی نیز مشابه بانک‌های متعارف با انواعی از ریسک‌ها مواجه شوند؛ که ریسک اعتباری، نقدینگی، عملیاتی و بازار 4مورد از مهم‌ترین آنها را شکل می‌دهند. بر این اساس بانک‌های اسلامی نیز مشابه بانک‌های متعارف، لازم است از تدابیر مناسب جهت مدیریت ریسک‌های مذکور استفاده کنند. با این حال بانک‌های اسلامی علاوه بر مخاطرات مشترک با بانک‌های متعارف ممکن است با ریسک‌های خاصی نیز مواجه شوند. دلیل این مساله به ماهیت اسلامی این موسسات مالی بازمی‌گردد. در واقع به دلیل آنکه شرعی بودن عملیات بانک‌های اسلامی برای مشتریان و سایر ذی‌نفعان اهمیت دارد لذا ممکن است بانک‌های اسلامی از این منظر نیز با خطر مواجه شوند. در ادامه به برخی از این ریسک‌های اختصاصی اشاره می‌شود. یکی دیگر از مخاطرات مهمی که در رابطه با عملیات هر بانک اسلامی ممکن است اتفاق بیفتد «ریسک امانی» است. براساس تعریف، ریسک امانی عبارت است از: خطری که در اثر فعالیت یک طرف معامله به عنوان وکیل یا نماینده طرف دیگر به وقوع می‌پیوندد. این ریسک در شرایطی ایجاد می‌شود که وکیل در راستای منافع موکلین خود حرکت نکرده و منافع خود یا دیگران را در اولویت قرار دهد.  ریسک اعتماد به صورت ویژه در بانک‌های اسلامی دارای اهمیت است. زیرا بر خلاف بانک‌های متعارف که عمده منابع خود را براساس عقد قرض از سپرده‌گذاران دریافت کرده و براساس همین عقد در اختیار مشتریان قرار می‌دهند، بانک‌های اسلامی از عقود دیگری استفاده می‌کنند.  توضیح آنکه بانک‌های اسلامی در ایران از عقد وکالت(و در سایر کشورهای اسلامی معمولا از عقد مضاربه) جهت تجهیز سپرده‌های سودده استفاده می‌کنند؛ که براساس این عقد(و عقد مضاربه) بانک وکیل مشتریان خواهد بود. در واقع سپرده‌های مشتریان به ملکیت بانک درنیامده و بانک وظیفه دارد به بهترین نحو از این سپرده‌ها جهت ایجاد سود(در چارچوب ضوابط شرعی) استفاده کند. در اینجا این احتمال وجود دارد که بانک به هر دلیل در راستای حداکثرسازی منافع سپرده‌گذاران حرکت نکرده و این منشأ ایجاد ریسک اعتماد در حوزه تجهیز منابع برای بانک اسلامی خواهد بود.  ریسک شریعت، مهم‌ترین خطری است که یک بانک اسلامی ممکن است در مسیر فعالیت خود با آن روبه‌رو شود. در واقع به دلیل آنکه این دسته از موسسات تحت عنوان «بانک اسلامی» به فعالیت مشغول هستند، این خطر وجود دارد که به هر دلیل فعالیت‌های آنها با موازین شرعی انطباق نداشته باشد. ریسک شریعت مختص فعالیت‌ بانک‌های اسلامی بوده و در بانکداری متعارف قابل تصور نیست.  وجود ریسک شریعت در عملیات یک بانک اسلامی می‌تواند هزینه‌های گوناگونی برای سهامداران، سپرده‌گذاران و مشتریان بانک(همچنین برای جامعه) به همراه داشته باشد که یکی از مهم‌ترین آنها تضعیف شهرت و اعتبار بانک اسلامی است.  در واقع به دلیل آنکه بانک مذکور از برند و صفت اسلامی استفاده می‌کند مورد حمایت سهامداران و سپرده‌گذارانی قرار می‌گیرد که مایل به فعالیت در بانکداری متعارف نیستند. در این شرایط اگر بانک اسلامی نتواند شرعی بودن عملیات خود را تضمین کند به تدریج اعتبار و شهرت خود را در نزد فقها، خبرگان، عموم مردم و حتی کارکنان بانک از دست خواهد داد.  از دست رفتن شهرت یک بانک اسلامی در زمینه اجرای موازین شرعی می‌تواند در میان‌مدت و بلندمدت زمینه توقف فعالیت‌های بانک را فراهم کند. چراکه علت وجودی بانک‌های اسلامی، پایبندی به استانداردهایی فراتر از ضوابط بانکداری متعارف است که این استانداردها از شریعت نشات می‌گیرند.