مزایای اقتصاد شب
رییس پلیس تهران از افزایش ساعت فعالیت صنوف تا یک بامداد خبر داد
تعادل محمدمهدی حاتمی
مشهور است که برخی شهرهای جهان شب‌ها بیدارند. در این شهرها حتی در دل شب هم تفریحات شبانه ادامه دارد. این موضوع اما همان قدر که ابعاد فرهنگی و اجتماعی دارد، واجد وجوه اقتصادی هم هست؛ چراکه افزایش ساعات فعالیت واحدهای صنفی و شبانه روزی کردن آنها می‌تواند به شکل مستقیم روی تولید ناخالص داخلی (GDP) کشور هم تاثیر داشته باشد. دلیل این موضوع هم آنکه با افزایش ساعات کار واحدهای صنفی و توزیع زمانی فعالیت این واحدها، بده‌بستان مالی آنها نیز افزایش پیدا می‌یابد و این موضوع به صورت مستقیم در افزایش تولید ناخالص داخلی کشور نمود پیدا می‌کند. برهمین اساس، دولت با افزایش مالیات‌ستانی از این واحدها، هم کسب درآمد خواهد داشت، هم هزینه تامین امنیت آنها را از این طریق فراهم خواهد کرد. علاوه بر اینها، میزان روشنایی شهرها در شب، گاهی به عنوان نمادی از میزان توسعه‌یافتگی آنها شمرده می‌شود. اما شهرهای ایران، عمدتا به بهانه عدم تامین امنیت در ساعات شب، هیچ‌گاه از این فرصت بزرگ استفاده نکرده‌اند. بسیاری از اصناف با افزایش ساعات فعالیت خود و ادامه آن در ساعات شب موافقند. با این همه، نیروی انتظامی به عنوان اصلی‌ترین نهاد ایجاد امنیت بر این باور است که هر چند شبانه روزی شدن فعالیت اصناف غیرقانونی نیست، اما امکانات لازم برای حفظ امنیت داد و ستد شبانه وجود ندارد. امااین در حالی است که رییس پلیس تهران بزرگ از افزایش ساعت فعالیت صنوف تا ساعت یک بامداد خبر داد. سردار حسین رحیمی در نشست خبری روز گذشته خود که در مقر پلیس راهور برگزار شد، عنوان کرده بود: باتوجه به نزدیک شدن به روزهای پایان سال با هماهنگی‌های انجام شده و نیز به درخواست اتاق اصناف، مقرر شد تا ساعات فعالیت اصناف جز طلافروشی‌ها تا ساعت یک بامداد افزایش پیدا کند. به گفته رحیمی، این طرح از دو روز گذشته آغاز شده و تا پایان سال ادامه خواهد داشت.
آیا می‌توان «امنیت» را اقتصادی کرد؟
نخستین چراغ در زمینه شبانه‌روزی شدن فعالیت اقتصادی در شهرها را احتمالا شهرداری تهران در زمان مدیریت محمدباقر قالیباف روشن کرد. اتوبوس‌های خطوط BRT در تهران، نخستین وسیله حمل و نقل عمومی در کشور بودند که فعالیت آنها 24 ساعته شد. اما علاوه بر حمل و نقل، الگوی موفقی در ایران وجود دارد که نشان می‌دهد فعالیت شبانه‌روزی واحدهای صنفی می‌تواند بدون مشکلات آشکار در دیگر ایام سال هم ادامه داشته باشد؛ به‌طور نمونه ماه مبارک رمضان. زیرا بسیاری از فروشگاه‌های ایران در این ایام، در فاصله افطار تا سحر فعالیت دارند و این بر گردش مالی آنها می‌افزاید. اما آیا می‌توان این الگو در دیگر ایام سال تکرار کرد؟ پاسخ چنان که گفته شد، در ادعای نبود امنیت برای داد و ستدهای شبانه نهفته است. اما آیا راهی وجود دارد که بتوان «امنیت» را هم به مقوله‌یی اقتصادی بدل کرد؟ پاسخ به نظر مثبت می‌رسد. زیرا برای این مساله نه یک راه‌حل امنیتی، بلکه یک راه‌حل اقتصادی وجود دارد؛ از آنجایی که فعالیت شبانه واحدهای صنفی به معنی درآمد و گردش مالی بیشتر برای آنها است، از این رو، این امکان برای دولت وجود دارد که با افزایش مالیات‌ستانی از این واحدها، نه فقط هزینه تامین امنیت آنها را فراهم کند، که بر درآمدهای دولت از محل مالیات هم بیفزاید. علاوه بر این در کنار فعالیت شبانه‌روزی بسیاری از اصناف در ماه رمضان، در طول سال‌های گذشته الگوهای موفق دیگری هم وجود داشته است که نشان می‌دهد، فعالیت شبانه اصناف نه فقط مخل امنیت نیست که می‌تواند گردش مالی برخی از اصناف را زیر و رو کند.
فیلم‌بازی در دل شب
صنعت سینما یکی از صنایعی است که الگوی فعالیت شبانه آن می‌تواند سرمشقی برای صنایع و اصناف دیگر باشد. سینما به عنوان یکی از ارکان صنایع مرتبط با سرگرمی، وجوه اقتصادی‌ای دارد که آن را در ردیف برخی از پربازده‌ترین صنایع جهان قرار می‌دهد. در ایران هم، به ویژه در سال‌های اخیر، صنعت سینما بازدهی خوبی داشته و ساخت ده‌ها سالن سینمای جدید، احتمالا شاهدی است بر این رونق. سانس‌های فعال سینماهای کشور اما از همان قاعده کلی‌ای تبعیت می‌کنند که ساعات اتمام کار اصناف را مشخص می‌کنند.
با این همه، دست‌کم در برخی ایام سال این قاعده در مورد صنعتی مانند سینما شکسته شده است. در نوروز سال 1395، بسیاری از سینماهای شهر تهران شب‌ها هم باز بودند و البته استقبال از این سانس‌ها با سانس‌هایی که روزانه اکران می‌شد، تفاوتی نداشت. آمارها هم گویای این است که سیاست اکران‌های شبانه در ایام نوروز، با استقبال روبه‌رو بوده است. به‌طوری که داده‌های سایت انجمن صنفی تهیه‌کنندگان سینمای ایران هم نشان می‌دهد، در فروردین 1396 مجموع فروش سینماهای کشور به 27.3 میلیارد تومان رسیده و این در حالی است که این رقم در سال‌های 1395 و 1394 به ترتیب 23.4 میلیارد تومان و 15 میلیارد تومان بوده است. اکران‌های شبانه اما در ایام دیگری از سال، مثل شب‌های ماه رمضان هم ادامه داشتند و تجربه موفق در گیشه البته بار دیگر هم حاصل شد. طرح اکران «از افطار تا سحر» که چند سال است، افتان و خیزان در شهرهای مختلف کشور اجرا می‌شود، با استقبال گسترده‌یی رو به رو بوده و فروش گیشه‌های سینما را با فروش واحدهای صنفی در کنار سالن‌های سینما هم پیوند زده است.
«آنلاین‌ها» نمی‌خوابند
از آن‌سو کسب‌و‌کارهایی هم هستند که مفاهیم سنتی «شروع به کار» و «تعطیل کردن کار» را با چالش مواجه کرده‌اند. با جان گرفتن کسب وکارهای اینترنتی و به ویژه استارت‌آپ‌ها، تلاش برای شکستن قواعد زمانی مرسوم در حوزه ساعات فعالیت واحدهای صنفی هم اوج گرفته است. فروشگاه‌های شبانه روزی آنلاین یکی از همین نمونه‌ها هستند که نه فقط صنعت خرده‌فروشی (Retail) را با تحول مواجه کرده‌اند که با افزایش ساعات خدمات‌رسانی عملا به افزایش رفاه شهروندان هم کمک کرده‌اند.
آنچنان که در سایت یکی از این فروشگاه‌های آنلاین شبانه‌روزی آمده، این مجموعه با حدود 6 هزار قلم کالا عملا یک فروشگاه بسیار بزرگ است که شب‌ها هم فعالیت می‌کند. این در حالی است که فعالیت فروشگاه‌هایی از این دست می‌تواند با حذف سفرهای شهری غیر ضروری، حتی به کاهش آلودگی هوا هم کمک کند. این حوزه اما تنها به صنعت خرده‌فروشی محدود نمی‌شود. برخی سالن‌های ورزشی هم کم‌کم به سمت شبانه‌روزی شدن پیش می‌روند و محدودیت زمانی را به تمامی ساعات روز تسری می‌دهند. الگویی که بی‌ارتباط با افزایش ساعات کاری در روز هم نیست. توضیح اینکه با فشرده شدن ساعات کاری، عملا امکان فعالیت‌های غیر کاری و غیر اقتصادی کاهش پیدا می‌کند و به این ترتیب، ورزش و بسیاری از امور تفریحی (مانند سینما رفتن، پیک‌نیک رفتن و غیره) به ساعات پایانی روز منتقل می‌شود. در چنین شرایطی حذف ساعات پایانی شب به عنوان یک زمان مناسب برای انجام این امور، در عمل دامنه انتخاب افراد را محدود می‌کند.
تجربه اروپایی
اما آیا ساعات کاری واحدهای صنفی در دیگر کشورها هم مشابه ایران است؟ سایت «یوروکامرس» در گزارشی به ساعات کاری فروشگاه‌ها و واحدهای صنفی را در برخی از کشورهای عضو اتحادیه اروپا پرداخته است. آنچنان که در این گزارش دیده می‌شود، ساعات کار واحدهای صنفی در اتحادیه اروپا عمدتا تحت تاثیر ملاحظات مالیاتی، محدود می‌شود و فروشگاه‌ها جز در موارد خاص نمی‌توانند به صورت 24 ساعته فعالیت داشته باشند. به عنوان مثال در اتریش فروشگاه‌ها حداکثر می‌توانند 72 ساعت در هفته خدمات‌رسانی داشته باشند و در بلژیک، حداکثر ساعات کاری فروشگاه‌ها در روزهای غیرتعطیل (دوشنبه تا جمعه)، از 5 صبح تا 8 شب است. دولت فدرال بلژیک البته در حال رایزنی برای افزایش ساعات فعالیت فروشگاه‌هاست. با این همه در بلغارستان قانون خاصی ساعات کاری واحدهای صنفی را محدود نمی‌کند و فروشگاه‌ها می‌توانند به صورت 24 ساعته فعالیت داشته باشند. ساعات کاری واحدهای صنفی در دانمارک، جمهوری چک، فرانسه، ایتالیا و اکثر ایالت‌های آلمان هم ممنوعیتی برای فعالیت 24ساعته ندارند و در استونی، تنها فروش نوشیدنی‌های غیرمجاز در ساعات شب ممنوع است. در کشوری مانند فنلاند هم مسوولان محلی می‌توانند در مورد ساعات کاری واحدهای صنفی تصمیم‌گیری کنند.
تهران باید بیدار بماند
در عین حال ناصر فکوهی، انسان‌شناس و استاد دانشگاه تهران مدت‌ها قبل در مورد لزوم شبانه‌روزی شدن تهران این‌گونه گفته بود: تهران چند خصوصیت اساسی دارد که حتما باید در بحث شبانه‌روزی شدن مورد توجه قرار بگیرد. تهران پایتخت است و بنابراین گروهی از کارکردها و موقعیت‌ها را دارد که شهرهای دیگر ندارند. امروز به معنایی در سیستم جهانی پایتخت هرگز نمی‌تواند خواب داشته باشد، چون باید به این سیستم جهانی وصل باشد. افزون بر این، شهری موفق است که شب را دموکراتیزه کند و امکانی فراهم شود که طبقات متوسط بتوانند از شب شهر استفاده کنند. روشنایی، حمل‌ونقل و امنیت هم پایه‌هایی است که تا نباشند انتظار استفاده از شب، انتظاری خیالی است. فکوهی در گفت‌وگوی خود با ایسنا با اشاره به اینکه تهران یک پایتخت بزرگ است، همچنین اظهار کرده بود: در همه کشورها پایتخت کلان‌شهر نیست حتی در کشورهای توسعه یافته داریم که پایتخت‌های کوچک دارند این کلان‌شهر بودن به عنوان یک ویژگی دیگر تهران به همره جمعیت چندین میلیونی آن باعث می‌شود که حتما زندگی شبانه در این شهر وجود داشته باشد. یک کلان‌شهر هیچ‌گاه نمی‌تواند متوقف شود. به اعتقاد او، پایتخت بودن، کلان‌شهر بودن و جهان شهر بودن به عنوان نخستین مولفه‌ها هنوز برای تهران تحقق پیدا نکرده است، برای مثال در تهران توریسم چندانی نداریم در حالی که با وجود حدود 30 موزه پتانسیل توریستی بسیار بالایی در آن وجود دارد. نمی‌توانیم یک شهر چند میلیون نفری داشته باشیم که روشنایی گسترده نداشته باشد، نمی‌توانیم شهری با بیش از ده میلیون جمعیت داشته باشیم ولی بعضی نقاط آن به صورت 24 ساعته زندگی وجود نداشته باشد.
