آسیب‌های نبود شبکه فاضلاب در تهران
عباس ریاضت
کارشناس ارشد مدیریت شهری
بهره‌برداری از طرح‌های فاضلاب در کشور همگام با توسعه طرح‌های آبرسانی نبوده است. در شهرهای دیگر کشور مانند رشت، کرمانشاه، سنندج، خرم‌آباد و اهواز از چاه‌های جذبی یا شبکه‌های سنتی استفاده می‌شد. در اصفهان انتقال فاضلاب با دست و چرخ سنتی انجام می‌گرفت و برای نخستین‌بار در سال ۱۳۳۶ کار لوله‌گذاری شبکه فاضلاب آغاز شد. تا سال ۱۳۴۰ حدود ۸۵ کیلومتر لوله‌گذاری شبکه فاضلاب انجام شد. در سال ۱۳۴۹ تصفیه‌خانه آن احداث شد و در سال ۱۳۵۴ مطالعه نخست و دوم انجام گرفت.
فاضلاب شهرهای استان تهران نیز از گذشته که جمعیت زیادی نداشت از طریق چاه‌های جاذب دفع می‌شد و برای جلوگیری از آلوده شدن آب چاه‌ها و قنات‌ها، تمهیداتی برای دور نگه داشتن چاه‌های فاضلاب از آنها به کار می‌گرفتند. با توسعه شهرها و رشد جمعیت، آبرسانی به جمعیت شهر تهران از توان قنات‌ها و چاه‌های سنتی خارج شد و آب از طریق احداث سد روی رودخانه‌های کرج، لتیان و سپس لار، منتقل شد. ورود آب از منابع جدید در چرخه طبیعی آب اثر گذاشت و باعث بالا آمدن تدریجی سطح آبهای زیرزمینی شده است به گونه‌یی که در بعضی از مناطق بیم آن می‌رود که آبهای زیرزمینی با چاه‌های فاضلاب تداخل پیدا کنند و منجر به آلودگی منابع آبهای زیرزمینی در این مناطق شوند. در بعضی از مناطق میزان افزایش سطح آب‌ها به حدی بود که حتی به زیرزمین‌ها نیز نفوذ کرد. از طرف دیگر توسعه شهرها به مناطق سنگی و رسی باعث احداث ساختمان در مناطقی شد که چاه‌های فاضلاب در آنها کارایی لازم را ندارند. در نتیجه به تدریج قنات‌ها و جوی‌ها، معبر فاضلاب شد و یکی پس از دیگری به فهرست منابع آب آلوده اضافه شدند.
یکی از معضلات شهرستان‌های استان تهران، مساله فاضلاب است. اصلاح جوی و انهار و هدایت صحیح آبهای سطحی برای کاهش آسیب‌ها به آبهای زیر سطحی، تخصیص حق آبه‌ها به مناطق کم برخوردار از حوزه آب، کاهش هدر رفت آب با ترمیم و تصحیح شبکه آبرسانی، بهره بردن از آبیاری تحت فشار و قطره‌یی و افشانی در حوزه کشاورزی، بهره بردن از کشت هیدروپونیک، جداسازی آب شرب از آب مصرفی و استفاده روزافزون از تصفیه‌خانه فاضلاب شهری و حرکت در مسیر بازچرخانی آب از جمله مواردی است که باید به خوبی به آن توجه کرد.
متاسفانه در کشور ما به بحث هیدرولوژی و هدایت هدفمند آبهای سطحی به اندازه کافی پرداخته نشده است این بی‌توجهی تا حدی است که با بارش یک باران نسبتا تند، آبهای سطحی به سمت ایستگاه‌های مترو زیرگذر‌ها و تونل‌ها حرکت می‌کند و باعث به وجود آمدن مشکلاتی برای شهر و شهروندان می‌شود در صورتی که با استفاده از علم روز و با تکیه بر همت جوانان متخصص، می‌توان سطح کل شهر را برای هدایت و استفاده بهینه از آبهای سطحی آماده کرد. در حال حاضر بسیاری از آبهای سطحی از طریق دریچه‌های فاضلاب وارد شبکه فاضلاب شهری می‌شود و این منجر به افزایش ورودی تصفیه خانه و کاهش کارکرد مناسب آن می‌شود.
در برخی شهرها جانمایی نادرست تصفیه خانه‌ها و نزدیکی آنها به شهر برای شهروندان مشکلات عدیده‌یی را ایجاد کرده است. در جانمایی و طراحی تصفیه‌خانه‌ها باید به مباحث جغرافیایی از جمله جهت گلباد‌ها توجه ویژه شود.
نبود فاضلاب در شهر تهران تا به امروز آسیب‌های جدی به شهر و ساکنان آن وارد کرده است. بزرگ‌ترین آسیب آن تصویری است که شهر از خود در ذهن مسافران و گردشگران داخلی و خارجی بر جای می‌گذارد. در علم و هنر شهرسازی، هر شهر یک رایحه و بویی دارد که مخصوص همان شهر است. برای مثال هرگاه اسمی از شهر شیراز به میان می‌آید، ناخودآگاه بوی بهارنارنج در ذهن تداعی می‌شود و در مورد اصفهان بوی زاینده‌رود در شهرهای شمالی بوی جنگل و زیتون و در شهرهای جنوبی بوی دریا و نخلستان، اما بوی تهران در ذهن مسافران و گردشگران چیزی جز فاضلاب نیست. به همین دلیل است که همیشه می‌گویم جای شهرسازان واقعی در شهرسازی خالی است.
باید بدانیم هزینه برای اقدامات پیشگیرانه نوعی سرمایه‌گذاری طولانی مدت است و اگر اقدامات را با برنامه‌ریزی هدفمند پیگیری کنیم، بازخورد‌های مناسبی را دریافت خواهیم کرد و این موارد در یک تفکر سیستمی بر مبنای برنامه‌ریزی دانش بنیان و تخصصی محقق می‌شود.
آبیاری مزارع و زمین‌های کشاورزی با فاضلاب شهری و تصفیه نشده یکی دیگر از مشکلاتی است که سال‌هاست مورد توجه کارشناسان محیط زیست و کشاورزی و مسوولان قرار گرفته، زیرا که این موضوع بسیار مهم و با اهمیت است و با سلامت شهروندان جامعه ارتباط مستقیم دارد. محصولات کشاورزی محصولاتی هستند که به وفور مورد استفاده مردم قرار می‌گیرد و می‌توانند با خود بیماری را وارد بدن افراد کنند.
این درحالی است که هر سال با شروع فصل گرما و شیوع برخی بیماری‌ها در این مورد صحبت شده، اما رسیدگی به این معضل پس از مدتی فراموش می‌شود. انواع سبزی، صیفی و محصولاتی که در این زمین‌ها تولید می‌شود، بدون نظارت بر شیوه پرورش و آبیاری وارد بازار می‌شوند و ممکن است با مصرف آن سلامت افراد زیادی به خطر افتد.
با اجرای ۹۰۰۰ کیلومتر کل شبکه فاضلاب شهر تهران که هم‌اکنون حدود ۶۵۲۷ کیلومتر آن اجرایی شده، شبکه فاضلاب شهر تهران حدود ۸۵۰ میلیون مترمکعب فاضلاب می‌تواند به چرخه مصرف بازگردانده شود.
به گفته مسوولان تا سال ۱۴۰۰ سیستم فاضلاب تهران تکمیل شده و از ۸۵۰ میلیون مترمکعب فاضلاب، ۱۵۰ میلیون مترمکعب از پساب به فضای سبز، ۴۰۰ میلیون به آبخوان و حدود ۳۰۰ میلیون مترمکعب به کشاورزی اختصاص داده خواهد شد.
