آب‌های وارداتی از ترکیه، ناجی دریاچه ارومیه
ریحانه جاویدی|
دریاچه ارومیه در میانه مرگ و زندگی، هر روز با تصمیمات تازه‌یی روبه‌رو می‌شود، شوره زاری که نصفه و نیمه جان گرفته حالا چشم انتظار بررسی یک تصمیم جدید است. پیشنهاد انتقال آب از دریاچه وان ترکیه، بعد از گذشت بیش از یکسال بار دیگر قوت گرفته و آب‌های وارداتی از کشور همسایه قرار است ناجی دریاچه ارومیه باشد. با وجود اینکه در زمان آغاز به کار ستاد احیای دریاچه ارومیه تیم‌های تحقیقاتی و مشورتی خارجی و داخلی با طرح‌های انتقال آب از هر حوضه‌یی برای احیای دریاچه مخالفت کردند اما بار دیگر زمزمه‌های اجرای این طرح شنیده می‌شود در حالی که مسوولان سازمان حفاظت محیط زیست کشور از جزئیات آن اطلاعی ندارند.
چرا دریاچه وان انتخاب شد؟
تابستان سال ۹۵، عیسی کلانتری، رییس ستاد احیای دریاچه ارومیه، خبر از آغاز مطالعات انتقال آب وان به دریاچه ارومیه را داد. کلانتری که نگاهی به کارنامه کاریش نشان می‌دهد علاقه وافری به طرح‌های انتقال آب دارد، آن زمان اعلام کرد: «کشور ترکیه به انتقال آب از دریاچه وان متمایل بوده و بخشی از مطالعات این طرح صورت گرفته و در حال تکمیل است. مطالعات این پروژه از لحاظ شیمیایی توسط دانشگاه‌های مراغه، تربیت مدرس و ارومیه صورت گرفته و نتایج آن به سوییس ارسال شده است.» او همچنین با اشاره به اینکه شوری دریاچه وان کمتر از دریاچه ارومیه است، تاکید کرد که
«PH دریاچه وان ۹. ۲ است و PH دریاچه ارومیه 7.4است بنابراین از لحاظ شیمیایی ترکیب آنها مشکلی ندارد. مطالعات بخش بیولوژیک این پروژه در حال انجام است که در صورت مثبت بودن نتایج آن وارد مذاکره با کشور ترکیه خواهیم شد و اگر بتوانیم 1.5 تا دو میلیارد متر مکعب آب از دریاچه وان وارد دریاچه ارومیه کنیم، اتفاق خوبی خواهد بود. حالا بعد از گذشت بیش از یکسال از این اظهارنظر، نگاه‌ها بار دیگر به دریاچه وان و دریای خزر دوخته شده تا در سایه یک طرح انتقال آب، زندگی بار دیگر در دریاچه ارومیه جاری شود. از همان روزهای ابتدایی، گزینه انتقال آب از دریاچه وان جدی‌تر بود چرا که دریاچه ارومیه بیش از ۱۲۰۰ متر بالاتر از سطح دریای آزاد قرار گرفته، انتقال آب از دریاچه وان که حدود ۲۰۰ متر بالاتر از دریاچه ارومیه است ساده‌تر و کم‌هزینه‌تر از دریای خزر تمام می‌شود که بیش از ۲۰ متر پایین‌تر از دریای آزاد است.
بی‌خبری مسوولان محیط زیست از جزئیات
یکسال بعد از صحبت‌های عیسی کلانتری، 20 اردیبهشت سال گذشته، فرهاد سرخوش، مدیر استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه اعلام کرد، مطالعه انتقال آب دریاچه وان به دریاچه ارومیه در دستور کار ستاد احیا قرار گرفت و در صورت موافقت طرفین عملیاتی می‌شود. و 14 فروردین 97 هم هادی بهادری، نماینده مردم ارومیه در مجلس شورای اسلامی، که پیش از این مجری ستاد احیای دریاچه ارومیه در آذربایجان غربی بود، تاکید کرد که شناخت کیفیت آب دریاچه وان و تطابق آن با دریاچه ارومیه در دانشگاه‌های مراغه، ارومیه و تهران انجام شده و فرصت مناسبی برای احیای دریاچه ارومیه فراهم شده است و احتمال انتقال آن وجود دارد. با این وجود مسوولان سازمان حفاظت محیط زیست، در جریان جزئیات ماجرا نیستند و اظهارنظری متناقض با سخنان پیشین کلانتری، سرخوش و بهادری را مطرح می‌کنند. مسعود باقرزاده کریمی، سرپرست دفتر امور تالاب‌ها در سازمان حفاظت محیط زیست با اشاره به اینکه هنوز مطالعات مربوط به انتقال آب دریاچه وان به دریاچه ارومیه انجام نشده است، به ایسنا گفت: «این طرح هنوز بطور رسمی در ستاد احیای دریاچه ارومیه مطرح نشده و گزارش فنی برای آن تهیه نشده است.» باقرزاده در جریان نیست ایده انتقال آب وان به دریاچه ارومیه از طرف کدام دستگاه مطرح شده است او درباره این موضوع افزود: «نمی‌دانم ایده انتقال آب وان به دریاچه ارومیه از طرف کدام دستگاه مطرح شده است و در جریان این موضوع نیستم اما بطور کلی ایده‌هایی در مورد خرید آب از خارج مطرح شده و به این معناست که احیای دریاچه تحت هر شرایطی باید صورت گیرد.»
سرپرست دفتر امور تالاب‌ها با بیان اینکه درستی و امکان‌پذیری اجرای چنین ایده‌هایی باید به تایید کارشناسان برسد، گفت: هنوز ترکیب آب و ترکیب بیولوژی دریاچه وان استخراج نشده و مطالعه‌یی روی مقایسه مشخصات آب دو دریاچه وان و ارومیه صورت نگرفته است و بطور قطع بدون برخورداری از مطالعه نمی‌توان درباره این موضوع تصمیم‌گیری کرد.
باقرزاده کریمی تاکید کرد: هنوز از من به عنوان کارشناس حوزه تالاب‌ها در مورد موضوع انتقال آب وان به دریاچه ارومیه استعلام و نظرخواهی نشده و حتی این موضوع در ستاد احیای دریاچه ارومیه بطور رسمی مطرح نشده است. تنها حرف‌هایی در این باره مطرح شده و احتمالا بررسی‌هایی برای امکان‌سنجی طرح صورت گیرد.»
انتقال آب بدون بررسی کافی
به بحران دامن می‌زند
اگرچه مسوولان سازمان حفاظت محیط زیست، در جریان جزئیات این طرح نیستند اما عزم مسوولان برای آنکه دریاچه ارومیه را با هر ترفندی احیا کنند، از سخنان اسحاق جهانگیری، معاون اول رییس‌جمهور در بازدید نوروزی امسال از دریاچه مشخص است. جهانگیری در بازدید از دریاچه ارومیه گفت: «اگر نیاز باشد برای احیای این دریاچه میلیاردها دلار اعتبار خارجی اختصاص می‌دهیم اگر لازم باشد برای احیای دریاچه طرح‌های انتقال آب از خارج از کشور به این دریاچه را اجرا کنیم حتما این کار را انجام خواهیم داد چون حیات‌بخش وسیعی از جمعیت کشور وابسته به این دریاچه است. انتقال آب حتی از دریای خزر و خارج از کشور به دریاچه ارومیه از بحث‌های ابتدایی ستاد احیا بود و این موضوع همچنان در دستور کار است و مشاور خارجی نیز برای انجام مطالعات پیش‌بینی شده تا امکان انتقال آب از سایر حوزه‌ها به حوزه دریاچه ارومیه را بررسی کنند.» البته جهانگیری در بخشی از صحبت‌های خود به مخالفت عده‌یی از کارشناسان داخلی هم اشاره می‌کند. کارشناسانی که معتقدند انتقال آب از دریاچه وان ترکیه، حیات را به دریاچه ارومیه باز نمی‌گرداند و این طرح نیازمند مطالعات دقیق است. بهرورز بهرورزی راد، عضو هیات علمی واحد علوم وتحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی درباره این موضوع گفت: «انتقال آب بدون آنکه از جوانب مختلف بررسی شده باشد ممکن است به بحران دریاچه ارومیه دامن بزند. تفاوتی هم نمی‌کند که این آب از منابع داخلی مثل خزر منتقل شود یا منبع آن دریاچه وان ترکیه باشد. این استاد محیط‌زیست افزود: اگر آب مبدا با آب دریاچه قبل از مبتلا شدن به وضعیت موجود همخوانی داشته باشد انتقال آب می‌تواند کارساز باشد. به‌عبارت دیگر، آبی که برای انتقال درنظر گرفته می‌شود باید بتواند کارکرد اکولوژیکی دریاچه را به زمانی برگرداند که دریاچه دچار بحران نشده بود. این مواردی است که نیازمند بررسی‌های دقیق علمی و فنی است.»
از طرف دیگر، حسین آخانی، استاد گیاهشناسی دانشگاه تهران هم به پیشینه این طرح اشاره و بیان کرد: «در آغاز به‌کار ستاد احیای دریاچه ارومیه، همه تیم‌های تحقیقاتی و مشورتی اعم از خارجی و داخلی با طرح‌های انتقال آب از هر حوضه‌یی برای احیای دریاچه مخالفت کردند، آب فقط H2O نیست و همانطوری که نمی‌توان برای جبران کم‌خونی، هر خونی را به صرف اینکه خون است به بیمار تزریق کرد، نمی‌توان از هر آبی برای احیای دریاچه استفاده کرد. آب هر حوضه‌یی ویژگی‌های شیمیایی، فیزیکی و بیولوژیکی (زیستی) خاص خود را دارد و بدیهی است که انتقال آب از حوضه‌یی به حوضه دیگر، تاثیرات غیرقابل پیش‌بینی روی اکوسیستم حوضه مقصد برجای می‌گذارد. بزرگ‌ترین پیامد ناگوار این راهکار، تهدید تنوع زیستی منطقه است؛ ازجمله ممکن است انتقال آب باعث بروز مشکلاتی نظیربلوم جلبکی (شکوفایی جلبک‌ها) شود که به مرگ دریاچه منتهی خواهد شد.
این عضو هیات علمی به هزینه‌های سرسام‌آور انتقال آب اشاره کرد و یادآورشد: اجرای این طرح‌ها علاوه بر هزینه سنگین، در مسیر خود تخریب‌های بسیار زیادی بر طبیعت وارد می‌کنند که گاه جبران‌ناپذیرند. به گفته آخانی، اگر هزینه این طرح‌ها صرف اصلاح شیوه‌های کشاورزی و ایجاد اشتغال جایگزین شود در مدت کوتاهی آب دریاچه را می‌توان از حوضه‌های آب داخل هم تامین کرد.
