خروج نیروهای روس از ایران

ایران در زمان شروع جنگ رسما اعلام بی‌طرفی کرده بود. با این حال در عمل نیروهای ایران توسط قدرت‌های مرکز و نیروهای متفقین جنگ جهانی اول تحت تاثیر شرایط از یکی از طرفین طرفداری می‌کردند. منافع غربی در ایران بر مبنای منابع قابل توجه نفت و موقعیت سوق‌الجیشی ایران، بین افغانستان و نیروهای متخاصم عثمانی، روس و بریتانیا قرار داشت. ایران آن زمان با قرارداد سن‌پترزبورگ ۱۹۰۷میلادی به منطقه تحت نفوذ شمال و جنوب تقسیم شده بود. این شرایط تحت پوشش دهه‌ها سیاست مشهور به بازی بزرگ بین روسیه و بریتانیا حاصل شده‌ بود. این قرارداد همچنین مناطق تحت نفوذ در تبت، افغانستان و ایران را تعیین کرده بود تا وزنه تعادلی در برابر نفوذ آلمان‌ها را فراهم آورد.

هفت سال پیش از شروع جنگ یعنی در سال ۱۹۰۷، دولت‌های بریتانیا و روسیه تزاری طی قرارداد سن‌پترزبورگ بر سر تقسیم ایران به دو منطقه نفوذ و یک منطقه بی‌طرف به توافق رسیده که در پی آن نیروهای خود را در خاک ایران مستقر کرده ‌بودند. نیروهای روس در قسمت‌های شمالی ایران حاضر و نیروهای بریتانیا در جنوب کشور کنترل اوضاع را در اختیار داشتند. دولت مرکزی ایران عملا تنها کنترل بخش‌هایی از مرکز ایران را تحت اختیار داشت.

ارتش ایران در زمان آغاز جنگ جهانی اول فاقد نیروی هوایی و دریایی بود و شمار تخمینی نیروهای زمینی ایران چیزی حدود ۷ هزار نفر بود. علاوه بر این نیروهای ایران ملی و تماما تحت امر دولت نبودند. بریگاد قزاق توسط روس‌ها تشکیل شده ‌بود، ژاندارمری فرماندهان سوئدی داشت، عشایر ایران که مسلح بودند از دولت دستور نمی‌گرفتند و نیروهای شهربانی کم ‌تعداد و کم‌ تجهیزات بودند.

نیروهای روس در خاک ایران حدود 10 هزار نفر بود که نیمی از آنها در شهرهای تبریز، ارومیه و اردبیل مستقر بودند. بدین ‌ترتیب ایران در این زمان هم از لحاظ سیاسی در وضعیت نامناسبی بود و هم توان نظامی دفاع از خاک خود در برابر نیروهای خارجی را نداشت. با وقوع انقلاب ۱۹۱۷ در روسیه و تشکیل شوروی، از بیشترین حد پیشروی خود در ایران در فوریه ۱۹۱۷ دچار آشفتگی شد و نیروهایش تا ماه اکتبر به پراکندگی کشیده ‌شدند. روسیه با امضای عهدنامه برست-لیتوفسک با آلمان (مارس ۱۹۱۸) متعهد شد نیروهایش را از ایران خارج کند و تا پایان بهار ۱۹۱۸ ایران را ترک کرد. بریتانیا نیروهایش را تا ۳ سال بعد و کودتای ۳ اسفند ۱۲۹۹ (۱۹۲۱) در ایران نگهداشت. سرانجام سی‌ام فروردین سال 1300، نیروهایش خاک ایران را تخلیه کردند.