تاملی بر بایسته‌های مدیریت مصرف آب
تنش آبی و تغییر اقلیم در نتیجه سیاست مدیریت تامین و توزیع آب رخ داده است
وزارت نیرو به عنوان دستگاه متولی بخش آب به تازگی اعلام کرده است رویکرد جدیدی را در قبال این مساله مهم در پیش گرفته که «سیاست مدیریت مصرف آب» به جای «مدیریت تامین و عرضه آب» است.
سال‌ها پیش استادانی مانند دکتر امین علیزاده و دکتر پرویز کردوانی در کلاس‌های درس و سخنرانی‌های خود مساله آب و تنش‌های آبی امروز را پیش‌بینی کرده بودند؛ نخبگانی که صدایشان چندان شنیده نشد حتی توسط شاگردانشان که بعدها کارگزاران بخش آب شدند.
یکی از این شاگردان «محمد علایی» است، مردی که از سرزمین خشک گناباد برخاسته و با کویر آشناست. وی پس از 29سال کار در بخش آب استان خراسان رضوی چند روزی است که به سرپرستی شرکت آب منطقه‌یی این استان منصوب شده است.
علایی می‌گوید: سال‌ها پیش دکتر علیزاده استاد برجسته بخش آب، چشم‌اندازی از وضعیت امروز را در کلاس‌های درس ارائه می‌کرد اما آن را جدی نمی‌گرفتیم و باورمان نمی‌شد کار به جایی برسد که با شکاف‌های وحشت‌آور ناشی از کم آبی در دشت‌ها مواجه شویم.
سیاست «مدیریت تامین و توزیع آب» مدت‌هاست که در ایران اجرا شده به این معنی که دولت و حاکمیت خود را ملزم می‌دانند از هر راهی به ویژه ایجاد سد و حفر چاه عمیق و نیمه عمیق آب مورد نیاز جمعیت رو به تزاید کشور را تامین کرده و در اختیار آنان بگذارد.
امروز در پس دهه‌ها از اجرای این سیاست نه تنها کشور با مساله کم آبی و تنش‌های گسترده و متوالی آبی و عوارض متعدد آن رو به روست که نشان می‌دهد این رویه سیاست درستی نبوده بلکه با عوارض دیگری ناشی از کم آبی مواجه است.
عوارضی که در زیر عنوان کلی «تغییر اقلیم» قابل احصاست و گرمای بیش از حد و بروز پدیده ریزگردها از مهم‌ترین جلوه‌های آن است.
ورشکستگی آب
سرپرست شرکت آب منطقه‌یی خراسان رضوی به ایرنا گفت: اکنون با ورشکستگی آب در این استان مواجه‌ایم.
محمد علایی افزود: اگر روند گذشته روند مثبتی بود بعد از 6 دهه با صرف میلیاردها دلار درآمدهای نفتی نباید به اینجا می‌رسیدیم؛ در این مسیر همه مقصرند هم دولت، هم حاکمیت و هم مردم و در این میان متهم اصلی وزارت نیرو و بخش آب است.
وی ادامه داد: آن نگاه و اندیشه با همه صداقت‌ها، پاکی‌ها، درستی‌ها، شب بیدار ماندن‌ها و زحمات کشیده شده مسیر نادرستی بوده که باید از آن مسیر بازگشت.
سرپرست شرکت آب منطقه‌یی خراسان رضوی گفت: ادامه روند کنونی برداشت آب یعنی نابودی پس باید در مصرف آب تجدید نظر کرد و هیچ گزینه‌یی جز کاهش برداشت آب نداریم. باید هر کس به سهم خودش در بخش‌های آشامیدنی، بهداشت، کشاورزی و بازچرخانی «مصرف آب» را مدیریت کند.
تمدن کاریزی
وی همچنین گفت: اصل و مبنای تمدن ایران «کاریزی» بوده یعنی با خشکی سازگاری داشته است و پدران و نیاکان ما با نگاه سازگاری با خشکی، سرآمد مدیریت آب در جهان بودند.
قنات پرافتخار قصبه گناباد، سد پرافتخار کولیت طبس و آب انبارها و سایر منابع آبی باستانی ایران زمین گویای این نگاه برجسته است.
علایی افزود: هر چه از این نگاه فاصله گرفته‌ایم به کج راهه و بیراهه رفته‌ایم، دوباره باید برگردیم به سازگاری با خشکی و در نهایت خدایی که ما را خلق کرده، فرموده است «از آسمان آبی به اندازه خلق کردم» و اگر اندازه را نگه نداریم بدون شک با توسعه‌یی ناپایدار مواجه خواهیم شد؛ توسعه ناپایدار هم یعنی هدر دادن زمان، زمین و منابع.
وی ادامه داد: باید بتوان منابع آبی موجود را به درستی مدیریت کرد و قدر قطره قطره آب را دانست و بر این مبنا توسعه را شکل دهیم، توسعه‌یی سازگار با محیط زیست، آب محور و مردم محور.
سرپرست شرکت آب منطقه‌یی خراسان رضوی گفت: در نگاه جدید مدیریتی منابع آب تشکل‌های کشاورزی باید کار اصلی را انجام دهند یعنی تشکل‌های قانونی کشاورزان در میدان عمل وارد شوند، کمک کنند و تمام تصدی‌گری حوزه حاکمیت آب را بر عهده بگیرند. این رویکرد خیلی هم جدید نیست.
مدیریت منابع آب
عجین با مدیریت تامین و عرضه
مشاور وزیر نیرو در امور راهبردی و توسعه پایدار هم معتقد است که ساختار مدیریت منابع آب ایران به صورت همه‌جانبه یعنی از دانش، سازمان و نیروی انسانی با مدیریت تامین و عرضه آب عجین شده است.
یعنی همه خودشان را متکلف این دانسته‌اند که آب بیشتری از هر منبعی عرضه کنند و ندیده شدن مدیریت مصرف، وضعیت بغرنج کنونی را حاکم کرده است.
دکتر محمد فاضلی چندی پیش در نشستی در دانشگاه فردوسی مشهد افزود: معنای عجین‌شدگی این است که در نظام تامین مالی، نیروی انسانی، تاکیدات، گفتمان سیاسی رهبران، مقامات، بروکرات‌ها و در همه چیز «مدیریت عرضه و تامین آب «حضور دارد اما «مدیریت مصرف» حضور ندارد.
آب‌های متفاوت
مشاور وزیر نیرو بر لزوم پرهیز از یکسان‌سازی و یک کاسه‌سازی در حوزه آب تاکید و بیان کرد: در بین عموم مردم و حتی مسوولان این تصور شایع است حالا که بیشترین میزان مصرف آب در بخش کشاورزی است پس باید روی کاهش آب در این بخش تمرکز کرد.
درحالی که وضعیت آب در جای جای کشور فرق می‌کند. مثلا در استان تهران عمده‌ترین مصرف آب در بخش آب آشامیدنی است و اصلا آب کشاورزی را هم گرفته‌اند و در بخش شرب استفاده می‌کنند.
وی افزود: ماهیت آب بخش شرب و آب بخش کشاورزی با یکدیگر متفاوت است، وضعیت آب استان‌ها هم با هم متفاوت است، حوضه آبریز دشت‌ها هم با هم فرق دارند و اگر همه اینها یکسان تصور و فکر شود که می‌توان با همه یکسان برخورد کرد عواقب خطرناکی خواهد داشت.
فاضلی موضوع آب را واقعیت چند بعدی توصیف و بیان کرد: آب با آب خیلی فرق دارد. یک آب تولید شده، یک آب از آسمان آمده، یک آب ذخیره چند صد هزار ساله است و یک آب دیگر در لوله منتقل شده است. یک آب ارزش زیست محیطی دارد و آبی دیگر ارزش حیاتی.
وی ادامه داد: آب در یک نقطه ارزش امنیتی دارد، در جایی ارزش اجتماعی‌اش بیشتر از ارزش اقتصادی است و در جایی دیگر معکوس است. پس درست است که یک واژه آب داریم اما با آب‌های متفاوتی مواجه‌ایم.
آب و اقتصاد سیاسی
استاد دانشگاه شهید بهشتی تهران همچنین گفت: در ایران نمی‌توان بدون توجه به اقتصاد آب، سازه‌ها، اقتصاد خرید رای و خرید محبوبیت، آب را هم تحلیل کرد. نمی‌توان از قیمت‌های انرژی گذشت و آب را هم تحلیل کرد.
وی افزود: قیمت‌گذاری دو منبع آب و انرژی در کشور ما ملاحظات سیاسی دارند یعنی همه سیاست‌گذاران لحاظ می‌کنند که قیمت آب و انرژی چه اثری بر محبوبیت و رای و سرنوشت سیاسی‌شان دارد.
فاضلی ادامه داد: با غلبه همین نگاه در 60 سال گذشته کشاورزی و صنایعی در کشور ایجاد شده‌اند که مبنایشان بر آب و برق تقریبا مجانی است و این مساله وابستگی به همین مسیر غلط را ایجاد کرده و سازمان اداری کشور هم بلد است که با همین قیمت‌ها کار کند.
تغییر اقلیم، سپر ناکارآمدی
مشاور وزیر نیرو در امور راهبردی و توسعه پایدار همچنین گفت: بسیاری تغییر اقلیم و کاهش باران را سپر تمام ناکارآمدی‌های خود کرده‌اند و همه چیز را به گردن این وضعیت می‌اندازند؛ به استثنای سال 97 نمودار واقعی کاهش بارش‌ها نشان می‌دهد در 50 ساله گذشته میانگین کاهش بارش‌ها فقط 14درصد بوده درحالی که کشوری با 14درصد کاهش بارش نباید وضعش این باشد.
وی افزود: کم آبی ویژگی اقلیم ایران است اما وضعیت پیش آمده از نتایج و پیامدهای بحران توجه نکردن به کم آبی است.
گفتوگو همه ذی‌نفعان
فاضلی ادامه داد: از الزامات رویکرد جدید وزارت نیرو درخصوص آب «ارتقای فرهنگ گفتوگو» است که البته نباید از این گفتوگو خوانش سیاسی داشت و به محض اسم بردن از گفتوگو در عرصه آب به یاد برجام 2 و 3 افتاد.
وی گفت: منظور از گفتوگو در این عرصه، گفتوگو همه ذی‌نفعان از آب است که باید منافعشان را تشخیص دهند و به صورت شفاف مشخص شود در مورد چه حرف می‌زنند.
این استاد دانشگاه افزود: در ساخت جدید، لازمه گفتوگو «تشکل‌یابی» است چون نمی‌توان با فرد صحبت کرد و تا وقتی تشکل وجود نداشته باشد اصلا گفتوگو ثمربخش نیست لذا باید تشکل کشاورزان یا آب بران شهری یا آب بران حوزه صنعت و نیز سمن‌های مختلف محیط زیست تشکیل و وارد گفتوگو در این عرصه شوند.
وی ادامه داد: همان‌گونه که در دنیا اتفاق‌های مهم در حوزه کارگری با توسعه اتحادیه‌های کارگری افتاده اینجا هم با تشکیل اتحادیه‌های آب بران و در چارچوب اختیارات و مسوولیت‌ها این اتفاقات خواهد افتاد.
فاضلی گفت:«خلق سرمایه اجتماعی و اعتماد» گام دیگر مورد توجه در این رویکرد است که از جمع‌ها، نشست‌ها، کانال‌های شبکه‌های اجتماعی و ساخت فیلم شروع می‌شود. برای تحقق بخشیدن به «مدیریت مصرف آب» باید ائتلاف‌های اجتماعی نیز از بالاترین سطح ستاد در تهران و دولت تا پایین‌ترین فرد اداره شکل بگیرد.
وی الزام بعدی را «بازتوزیع اختیارات و مسوولیت‌ها» ذکر و بیان کرد: نمی‌توان از مردم خواست مسوول باشند اما اختیار نداشته باشند.
مثلا همان تشکلی که اختیار دشتی را در دست می‌گیرد در مصرف آب آن صرفه جویی می‌کند و آب را به میزان لازم در آبخوان نگاه می‌دارد باید اختیار حفر چاه جدید را هم داشته باشد نه اینکه آن تشکل صرفه‌جویی کند و بعد شرکت آب منطقه‌یی حفر چاه را به دیگری واگذار کند.
تصحیح شناخت
مشاور وزیر نیرو همچنین گفت: برای تحقق «رویکرد مدیریت مصرف آب» باید نقشه ذهنی آدم‌ها تغییر کند زیرا با آدم‌هایی که نقشه‌های ذهنشان همان رویه‌های 50 سال گذشته است، راه‌های جدید پیموده نخواهد شد.
وی افزود: سال‌ها خود را متولی عرضه آب دانسته‌ایم اما اصلا «دانش مدیریت مصرف و تقاضا» تولید نشده و نمی‌دانیم در مورد چه حرف می‌زنیم و سال‌های سال تمام مدیریت مصرفمان در تیزر پخش کردن خلاصه شده است. باید آموزش نیروی انسانی هدف قرار گیرد و دانش چند رشته‌یی تولید شود. مثلا باید دانش «اقتصاد آب، جامعه‌شناسی آب، انسان‌شناسی آب، حکومت آب، ارتباطات آب، حقوق آب و علوم سیاسی آب» شکل بگیرد.
فاضلی گفت: درحالی که هنوز در جامعه ما از نسبت علوم اجتماعی و مساله آب پرسیده می‌شود، فردی به نام خانم «النا هرت روم» بابت پرداختن به مساله آب و به خصوص آب‌های زیرزمینی از همین زاویه جایزه نوبل گرفته است.
