خراسان‌رضوی، مملو از امکانات اما توسعه نامتوازن
استان خراسان‌رضوی یکی از استان‌های خراسان در شمال شرقی ایران به مرکزیت مشهد است که از ۲۸شهرستان، ۷۰ بخش و ۱۶۴ دهستان تشکیل شده است. از مزیت‌‌های عمده استان خراسان‌رضوی موقعیت ممتاز جغرافیایی(ژئوپولیتیکی)، سابقه غنی فرهنگی، تاریخی و روابط فرهنگی و قومی با افغانستان و آسیای مرکزی، تنوع اقلیمی و مراکز علمی- آموزشی و تحقیقاتی است. حوزه اجتماعی این استان متاثر از حاشیه‌نشینی، مهاجرت و کمبود آب است که در کنار سیاست‌گذاری‌های نامناسب ملی و استانی موجب ایجاد برخی چالش‌ها و مسائل اجتماعی و فرهنگی شده است.
گزارش حاضر، بازتاب چالش‌های توسعه در استان خراسان‌رضوی است که توسط کارشناسان مرکز بررسی‌‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری با همکاری «اتاق فکر استان خراسان‌رضوی» تهیه و تدوین شده است. محورها و حوزه‌های سیاستی که در این گزارش پوشش داده خواهد شد، عبارت‌اند از:
حوزه سیاست اجتماعی- فرهنگی؛
حوزه سیاست زیست محیطی؛
حوزه سیاست گردشگری؛
حوزه سیاست اقتصادی و صنعتی؛
متن کامل این گزارش در ۲۵ صفحه تهیه شده است. برخی از مهم‌ترین چالش‌های استان خراسان رضوی در 4 حوزه سیاستی فوق به این شرح است:
حاشیه‌نشینی
بنابر مطالعات انجام شده در سال ۱۳۹۰ جمعیت حاشینه‌نشین استان خراسان‌رضوی 912هزار و 103نفر برآورد شده بود که در ۹۹محله اسکان غیررسمی و در شهرهای مشهد، سبزوار، تربت‌حیدریه و نیشابور استقرار یافته بودند؛ این میزان، استان خراسان‌رضوی را از نظر جمعیت حاشیه‌نشین در رتبه اول کشور قرار می‌داد. بنابر آخرین اظهارنظرهای صورت گرفته از سوی مسوولان استانی و گزارش اتاق فکر استان خراسان‌رضوی، جمعیت حاشینه‌نشین شهر مشهد به تنهایی در شرایط کنونی بیش از یک میلیون و 200هزار نفر برآورد می‌شود که روند رو به رشد قابل ملاحظه‌یی را نشان می‌دهد.
وضعیت نامناسب سرمایه اجتماعی
براساس آخرین تحقیقات انجام شده از سوی وزارت کشور پیرامون وضعیت سرمایه اجتماعی، استان خراسان رضوی از نظر سرمایه اجتماعی کلان در رتبه بیست و نهم(۲۹)، از نظر سرمایه اجتماعی میانی در رتبه سی(۳۰) و از نظر سرمایه اجتماعی خرد در رتبه بیست و هفتم(۲۷) کشور قرار گرفته است؛ این وضعیت استان خراسان رضوی را در مجموع در جایگاه بیست و هشتم(۲۸) کشور قرار داده که با توجه به وضعیت نامناسب سرمایه اجتماعی در ایران براساس رتبه‌بندی‌های جهانی صورت گرفته، وضعیت نگران‌کننده‌یی را از این نظر در استان خراسان رضوی نشان می‌دهد.
روند رو به رشد زنان سرپرست خانوار
استان خراسان‌رضوی یکی از استان‌های کشور است که از نظر درصد زنان سرپرست خانوار وضعیت نامناسبی را در مقایسه با میانگین کشوری تجربه می‌کند(۱۳/۴ در برابر ۱۲/۱). زن بودن سرپرست خانوار به خودی خود مساله و چالشی اجتماعی نیست اما هنگامی که در کنار وضعیت نامناسب زنان در زمینه دستیابی به فرصت‌های شغلی و فقدان مهارت‌های لازم برای کسب درآمدهای اقتصادی یا وجود موانع اجتماعی و فرهنگی برای مشارکت آنها در بازار کسب وکار قرار گیرد، می‌تواند تبدیل به مساله و چالشی اجتماعی- فرهنگی شده و موجبات ایجاد آسیب‌های گوناگونی را فراهم آورد.
برهم خوردن تعادل جمعیتی
درصد مهاجرپذیری استان خراسان رضوی در سال ۱۳۹۰ معادل ۶/۸۴ است. همینطور مطالعات نشان می‌دهد ۲۱درصد از روستاهای استان در 10ساله ۱۳۷۵-۸۵ خالی از سکنه شده‌اند. مقایسه و تفاضل درصد مهاجرفرستی از مهاجرپذیری نشان از مهاجرپذیر بودن اکثر شهرستان‌های استان خراسان‌رضوی دارد؛ که این موضوع می‌تواند تهدیدی برای استان خراسان رضوی به شمار آید زیرا اولا در مقایسه با کل کشور، افزایش مهاجرپذیری را نشان می‌دهد، ثانیا با توجه به امکانات محدود و جمعیت زیاد خود استان، اضافه شدن جمعیت، این استان را با مشکلات زیادی مانند رشد و گسترش حاشیه‌نشینی و آسیب‌های اجتماعی و زیست‌محیطی مواجه می‌کند.
بالا بودن نرخ جرایم
براساس اطلاعات سازمان زندان‌های کشور در سال ۱۳۹۰ درصد جرایم مواد مخدر ۳۵/۹، سرقت و ربودن مال غیر ۲۲/۵، اعمال بر ضدعفت و اخلاق عمومی ۱۲/۳، اقدامات مجرمانه علیه اشخاص و اطفال ۹/۳ و علیه اموال و مالکیت ۵/۶ بوده است.
بنا بر اطلاعات موجود در سال ۱۳۹۲ بیشترین تعداد زندانیان استان خراسان‌رضوی مربوط به جرایم مرتبط با مواد مخدر بوده است. نسبت جرم به جمعیت در خراسان‌رضوی ۳۷نفر در هر 10هزار نفر جمعیت(میانگین کشوری ۲۹/۴نفر در هر 10هزار نفر جمعیت) است که نشان‌دهنده میزان زیاد جرایم نسبت به میانگین کشوری است.
رشد سریع نرخ طلاق
در استان خراسان رضوی به خصوص شهرستان مشهد، عمومیت ازدواج کاهش و میانگین سن ازدواج افزایش یافته است. رشد ازدواج در استان خراسان رضوی طی سال‌های اخیر اندک و بعضا منفی بوده است. براساس آمار ارائه شده توسط سایت ثبت احوال خراسان رضوی در سال ۱۳۹۲ در استان خراسان رضوی ۷۱۴۶۵ ازدواج و ۱۶۱۷۸طلاق ثبت شده است. در سال ۱۳۹۳ تعداد کل ازدواج‌های استان ۶۹۲۰۰(نرخ ازدواج: ۱۱/۵) و مجموع طلاق‌ها ۱۸۶۰۱(نرخ طلاق: ۳/۱) بوده است(نسبت ازدواج به طلاق: ۳/۷)؛ در سال ۱۳۹۴، ۶۰۴۷۲ ازدواج و ۱۷۱۶۵طلاق ثبت شده است(نسبت ازدواج به طلاق: ۳/۵). افزایش آمار طلاق و کاهش نرخ ازدواج با توجه به عدم چاره‌اندیشی پیرامون روش‌های اساسی پاسخ‌گویی به نیازهای روانی و جنسی فردی می‌تواند در آینده تبعات اجتماعی، روانی، بهداشتی و امنیتی قابل توجهی را در استان‌هایی چون خراسان رضوی ایجاد کند.
پسماند و فاضلاب در خراسان‌رضوی
استان خراسان رضوی ۶ میلیون نفر جمعیت دارد که شهرستان مشهد با ۳۰۶۹۹۴۱نفر(با ۵۱/۲ درصد جمعیت استان) پر جمعیت‌ترین شهرستان استان است. روزانه بیش از ۴۰هزار تن زباله در کشور تولید می‌شود که سهم مردم مشهد از این میزان ۲هزار تن در روز است که البته در ایام اوج حضور زائران این میزان زباله تا ۲۳۰۰تن در روز نیز افزایش می‌یابد. براساس آمار روزانه ۲۰۰تن از زباله‌های تولید شده در مشهد از سوی شهروندان تفکیک می‌شود. این درحالی است که بیش از ۹۰درصد زباله‌های استان بدون تفکیک به مراکز دفن منتقل می‌شوند.
آب‌های سطحی و زیرزمینی
هم‌اکنون ۲۲درصد از مصارف آب در خراسان‌رضوی از منابع سطحی و ۷۸درصد از منابع زیرزمینی تامین می‌شود. اکنون مخازن دشت‌های خراسان رضوی با کسری افزون بر یک میلیارد مترمکعب روبه‌رو هستند و افت سطح آب‌های زیرزمینی در این استان به بیش از یک متر رسیده است. از مجموع ۳۷دشت تحت مطالعه این استان، ۳۴دشت ممنوعه است که از آن میان ۱۵دشت ممنوعه بحرانی است. تنها 3دشت از ۳۷دشت خراسان‌رضوی ممنوعه نیست. یکی از دشت‌های غیرممنوعه خراسان رضوی در شهرستان کلات و ۲دشت دیگر مربوط به شهرستان سرخس است.
آلودگی هوا
تراکم بالای جمعیتی و گردشگرپذیر بودن شهر مشهد باعث شده که این شهر از نظر آلودگی هوا در کنار 7کلان‌شهر کرج، شیراز، تهران، تبریز، اهواز، اصفهان و اراک جای گیرد. مهم‌ترین عامل موثر در بروز آلودگی ۷۰درصدی در هوای مشهد خودروها و وسایل نقلیه هستند. روزانه رفت و آمد یک میلیون و ٢٠٠هزار دستگاه خودرو غالبا فرسوده در سطح این شهر مهم‌ترین دلیل آلودگی این شهر است. هزار دستگاه اتوبوس شرکت واحد و ۱۳هزار دستگاه تاکسی در شهر مشهد فرسوده بوده و نیاز به نوسازی و بهینه‌سازی دارند. هم‌اکنون تعداد ۶۳هزار خودرو فرسوده در سطح این شهر تردد دارند که نیازمند نوسازی هستند. دومین دلیل آلودگی شهر مشهد را می‌توان فرودگاه مشهد دانست. تعدد پروازها به این شهر زیارتی باعث آلودگی شدید هوا در فصول سرد سال شده است(هر فروند هواپیما به میزان ۶ هزار خودرو آلودگی ایجاد می‌کند). بر این اساس در مشهد روزانه ۴۳میلیون لیتر بنزین در بالای آسمان شهر سوخته می‌شود که حجم بسیار فراوانی است و باید برای آن چاره‌یی اندیشیده شود.
نبود نظام مدیریت یکپارچه گردشگری
گردشگری، صنعتی فرابخشی است و ضرورت دارد سازمان‌ها و نهادهای مختلف با هماهنگی کامل نسبت به انجام وظیفه توسعه در این بخش اقدام کنند اما درحال حاضر بیش از هماهنگی شاهد تعدد مدیریت در حوزه گردشگری استان و تداخل فعالیت‌های سازمان حج و زیارت، آستان قدس، اوقاف و سازمان گردشگری هستیم. این تعدد مدیریتی سبب عدم هماهنگی و وجود قوانین و مقررات متفاوت در حوزه گردشگری شده است.
عدم توازن توسعه در صنعت و معدن
با وجود اینکه حدود ۲۳شهرک و ناحیه صنعتی در مناطق محروم و کمتر توسعه یافته استان واقع شده است باز هم شاهد نابرابری شدید در این استان هستیم. براساس آمایش استان در بخش صنعت، هدف برای افق ۱۴۰۴ وجود ۴۹شهرک صنعتی در استان است که سوالی که پیش می‌آید این است که آیا وجود این تعداد شهرک صنعتی لازم است؟ آیا ظرفیت شهرک‌های صنعتی استان تکمیل شده است؟ آیا تمامی شهرک‌های موجود صنعتی استان از تمامی زیر‌ساخت‌ها بهره‌مند هستند؟ آیا می‌توان اعتبار در نظر گرفته شده برای احداث شهرک‌های جدید را صرف شهرک‌های موجود برای ارتقای بهره‌بری این شهرک‌ها کرد؟ لازمه پاسخ به این سوال‌ها همکاری شرکت شهرک‌های صنعتی و اداره صنعت، معدن و تجارت استان با فعالان اقتصادی و کارشناسان این حوزه است.
جمع‌بندی
در مجموع استان خراسان به ویژه شهرستان و شهر مشهد یکی از نقاط بحرانی کشور از نظر آسیب‌های اجتماعی و بحران‌های زیست‌محیطی به‌ویژه در زمینه منابع آب و پسماند است. این استان را می‌توان نمونه‌یی دیگر از استان‌هایی دانست که با وجود وضعیت مناسب اقتصادی در مقایسه با سایر نقاط کشور به واسطه عدم توجه به توسعه متوازن و پایدار در سیاست‌گذاری‌های سال‌ها و دهه‌های گذشته اکنون با بحران‌های اجتماعی و زیست محیطی‌ای مواجه شده که در صورت ادامه روند کنونی می‌تواند موفقیت‌های اقتصادی آن را نیز با چالش‌هایی جدی مواجه کند. بحران سرمایه اجتماعی، بحران حاشیه‌نشینی، بحران منابع آب و بحران پسماند نمونه‌هایی از بحران‌های بدخیمی است که پایداری این استان به ویژه شهر مشهد را با چالش‌های جدی‌ای مواجه کرده است.
تمرکز امکانات و سرمایه‌گذاری‌ها در شهر مشهد و بی‌توجهی به توان اکولوژیک استان در زمینه بارگذاری‌های صنعتی، جمعیتی و کشاورزی سبب شده که با بحرانی‌تر شدن وضعیت منابع آب و افزایش شکاف بین امکانات و فرصت‌ها در مشهد و سایر نقاط استان، مهاجرت‌ها به شهرستان و شهر مشهد به‌شدت افزایش یابد که کسب رتبه نخست از نظر جمعیت حاشیه‌نشین در شهر مشهد در مقایسه با سایر نقاط کشور نتیجه این امر است. این موضوع زمینه مناسبی برای وقوع سایر آسیب‌های اجتماعی در این شهر فراهم کرده است.
در مجموع می‌توان بیان کرد که مسیر طی شده تاکنون در استان خراسان‌رضوی در چند دهه گذشته مسیری بوده که در چرخه‌یی خود تقویت‌کننده قابلیت پایداری استان را کاهش داده و می‌رود که در زمینه‌های اجتماعی و زیست‌محیطی به نقطه بی‌بازگشتی برسد. رهایی از وضعیت کنونی نیازمند مجموعه اقداماتی از قبیل تدوین نقطه مرجع استان با توجه به شاخص قابلیت پایداری، رصد مستمر این شاخص، ممنوعیت اقداماتی که منجر به بارگذاری‌های جمعیتی و صنعتی بیشتر در استان شود، آسیب‌شناسی سیستم حکمرانی در استان، توانمندسازی و کارآمدسازی بدنه مدیریتی و همکاری تمامی نهادهای استانی و ملی در جهت بهره‌گیری از پتانسیل‌های مغفول استان در حوزه‌های تاریخی، گردشگری و... که می‌تواند از فشار اکولوژیک وارد بر منابع استان کاسته و قابلیت پایداری آن را افزایش دهد، است.
