بیم‌های خارجی و امیدهای ایرانی
گروه کلان| آیسان تنها|
ترامپ از برجام خارج شد و اتحادیه اروپا ماند. به‌همین دلیل به گمان بسیاری از کارشناسان اقتصادی ازجمله حسین عبده تبریزی آینده اقتصادی کشور منوط به تصمیم اروپا و پایبندی عملی آن به برجام است. هر چند که بسیاری هم معتقدند حتی در صورت عدم مقاومت اروپا در برابر امریکا، ایران می‌تواند با نگاه به داخل مثل ایجاد بهبود در فضای کسب و کار و همچنین افزایش موافقتنامه‌های منطقه‌یی با کشورهای همسایه افق روشن‌تری برای اقتصاد کشور رقم بزند. وقتی در بیست و سوم تیر ماه سال 1394 قرارداد برجام میان ایران و کشورهای 1+5 امضا شد، کمتر کسی پیش‌بینی می‌کرد که در سال‌های بعد رییس‌جمهوری در امریکا بر مسند قدرت بنشیند که با وجود پایبندی ایران بر برجام و تایید آن توسط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، به صورت یک‌جانبه از برجام خارج شده و ابایی هم از تحمل هزینه‌های مربوط به خوردن برچسپ بی‌تعهدی و غیرقابل اعتمادی امریکا نداشته باشد. مساله‌یی که یکی از همراهان تیم مذاکره‌کننده امریکا در زمان ریاست‌جمهوری اوباما هم روز گذشته بر آن تاکید کرد: «در امریکا کسی پیش‌بینی نمی‌کرد این امریکا باشد که جرزنی می‌کند.» البته دونالد ترامپ رییس‌جمهور امریکا، پیش از جلوس بر مسند قدرت و در جریان مبارزات انتخاباتی خود تاکید کرده بود که خود را متعهد به برجام نمی‌داند و از آن خارج خواهد شد و از زمانی هم که بر سر کار آمد این تهدید خود را عملی کرده بود هر چند به صورت علنی اعلام آن به تاخیر افتاد. به هر حال مجموعه اقداماتی که توسط دولت وی انجام شده بود و به موجب آن یک دور از فشار بین‌المللی اقتصادی بر ایران تحمیل شده حاکی از آن بود که امریکا نقض عهد کرده. نمود چنین امری را ما در ایجاد محدودیت برای واردات اسکناس به کشور و همچنین محدودیت‌هایی برای نظام بانکی دیدیم. آن‌گونه که اوبر بانک اتریش هم اعلام کرده بود محدودیت‌های امریکا اجازه همکاری با ایران را نمی‌دهد.
اروپا هنوز در برجام مانده است. شاید این موضوعی است که به موجب آن هنوز برخی به آینده برجام امیدوارند. فدریکا موگرینی مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، بلافاصله بعد از نطق خروج از برجام ترامپ اعلام کرد که اتحادیه اروپا همچنان به برجام پایبند است و یک روز بعد هم اتحادیه اروپا در بیانیه‌یی مطرح کرد تا زمانی که ایران به اجرای تعهدات مرتبط هسته‌یی‌اش ادامه دهد، اتحادیه اروپا هم به اجرای موثر و کامل توافق هسته‌یی متعهد باقی خواهد ماند و رفع تحریم‌های مرتبط هسته‌یی را بخش ضروری از این توافق می‌داند. با این حال هنوز تردیدهایی نسبت به آینده ارتباط ایران با اتحادیه اروپا وجود دارد. موضوعی که طبق گفته مقامات ایرانی در آینده تعیین تکلیف خواهد شد و با توجه به اهمیت اقتصادی برجام برای ایران اگر ماندن در برجام آن‌گونه که انتظار می‌رود برای ایران عایدی نداشته باشد در خروج از آن تعلل نخواهد کرد. اینکه اروپا چه خواهد کرد هنوز بر کسی روشن نیست. نکته اینجاست که ترامپ تاکنون تلاش کرده اروپا را با خود همراه کند و اگر بنا بر ترجیح باشد باید دید که اروپا کدام را بر دیگری ترجیح خواهد داد. با این حال طبق آمارهایی که مرکز آمار اتحادیه اروپا منتشر کرده در سال 2016 حجم مبادلات ایران و اتحادیه اروپا 14 میلیارد دلار بوده در حالی که حجم تجارت اتحادیه اروپا با امریکا بیش از 600میلیارد دلار محاسبه شده است بنابراین از این عددها شاید بتوان پیش‌بینی کرد که اگر بنا بر ترجیح باشد به نظر می‌رسد که امریکا برای اتحادیه اروپا گزینه جذاب‌تری برای انتخاب باشد. آن‌گونه که حسین عبده تبریزی در این راستا به «تعادل» گفت: آینده اقتصادی ایران در ارتباط برجام بسته به برخورد اروپاست به این دلیل که خروجی که امریکا از برجام کرد یک خروج سخت
(HARD EXIT) بوده است. اروپایی‌ها پیش‌تر از امریکا خواسته بودند که تصمیم به خروج نرم
(SOFT EXIT) از برجام بگیرد. به این معنا که خود رابطه‌اش را با ایران قطع کند و تصمیماتش به حیطه خارج از امریکا و در واقع اروپا نکشد. تاکنون نیز اروپا طرف معامله ایران بوده است و جزو مشتریان نفتی ما به حساب می‌آمد. همچنین به ایران کالا صادر می‌کرده و وام می‌داده و...
وی ادامه داد: با این حال امریکا تصمیم به خروج سخت از برجام گرفت. درست است که تصمیماتی که گرفته در قلمرو امریکا بوده ولی تاکید کرده است که اگر شرکت‌های اروپایی بخواهند با ایران کار کنند، امریکا به آنها فشار خواهد آورد. حتی زمانبندی کرده است که طی سه ماه، 6 ماه و... چه اقداماتی انجام خواهد داد؟ عبده تبریزی اظهار کرد: بنابراین در نقطه‌یی که اکنون ایستاده‌ایم همه‌چیز بستگی به مقاومت اروپایی‌ها دارد. اگر در برابر امریکا مقاومت کنند و روابط خود را با ایران حفظ کنند خروج امریکا از برجام تاثیر چندانی بر اقتصاد ایران نخواهد داشت چراکه تاکنون نیز ما با امریکا ارتباط چندانی نداشته‌ایم ولی اگر تن به خواست امریکا دهند احتمالا وضعیت برای ایران سخت خواهد شد.
چه می‌توان کرد؟
بنا بر آنچه گفته شد شاید تصمیم عاقلانه این باشد که چشم به اروپا نداشته باشیم. در شرایط کنونی نگاه به داخل کشور و دل بستن به ظرفیت‌های داخل کشور، موضوعی است که کارشناسان اقتصادی هم به آن تاکید می‌کنند. گرچه اقتصاد ایران به فروش نفت وابسته است و در صورت پایبند نبودن اروپا به برجام نیز ایران با محدودیت فروش نفت روبه‌رو خواهد شد و همان‌گونه که آمارهای بانک مرکزی و مرکز آمار ایران هم اعلام کرده‌اند بخش مهمی از رشد اقتصادی در ایران سال‌های قبل به رشد بخش نفت و سرریز آن به بخش‌های دیگر وابسته بوده است ولی به هر حال نباید فراموش کرد که در سال‌های تحریم درآمد نفتی ایران به سالانه کمتر از 65 میلیارد دلار نرسید. در حالی که در سال‌های بعد که گفته می‌شد تحریم‌ها برداشته شده درآمد نفتی ایران سالانه در حدود 55 میلیارد دلار بود. به این معنی نباید چندان نگران تحریم و کاهش فروش نفت و تاثیر آن بر اقتصاد بود.
به گمان بسیاری از کارشناسان مهم‌تر از تحریم شدن یا نشدن، بهبود فضای کسب و کار از سوی ارکان نظام سیاسی است. این امر به‌ویژه از این جهت اهمیت دارد که سرمایه‌گذار ایرانی احساس امنیت کرده و پول خود را سرمایه‌گذاری کند.
وقت صرفه‌جویی
چه دولت و چه مردم باید صرفه‌جویی کنند. این موضوعی است که کارشناسان بر آن تاکید داشته و معتقدند کنترل هزینه‌های دولت و کاهش ریخت‌وپاش‌های بودجه‌یی و همچنین افزایش سرمایه‌گذاری در بخش‌های عمرانی کشور به نحوی که پروژه‌های نیمه‌تمام به سرانجام برسند، از اولویت‌های مهم دولت است.
آن‌گونه که سعید لیلاز می‌گوید، این صرفه‌جویی صرفا به دولت مربوط نیست باید در شرایط کنونی مردم ایران نیز حرکت به سمت صرفه‌جویی در برخی بخش‌های اقتصاد ایران به‌ویژه مصرف انرژی را در دستور کار قرار دهند. طبق آمارها اکنون روزانه 200میلیون لیتر گازوییل و بنزین و 750 میلیون مترمکعب گاز در ایران مصرف می‌شود. در بزرگی این عدد همین بس که کل صادرات روزانه گاز روسیه به اروپا حدود 500 میلیون متر مکعب است و آن‌گونه که اندیشمندان اقتصاد سیاسی مطرح می‌کنند روسیه با همین امکان خود توانسته در بسیاری از امور اروپا را مجبور به همراهی با خود کند.
نکته دیگری که کارشناسان مطرح کرده و معتقدند در چشم‌انداز وضعیت اقتصادی کشور موثر است افزایش موافقتنامه‌های اقتصادی منطقه‌یی است. ایران می‌تواند با برقراری روابط اقتصادی بیشتر با کشورهای منطقه اعم از روسیه، ترکمنستان، اوکراین، ترکیه و... تجارت خود را توسعه دهد. فراموش نکنیم که کشور همسایه ما ترکیه در اوج سال‌های تحریم هم هیچ‌گاه به‌طور کامل مبادلات تجاری خود با ایران را قطع نکرد.
