مواجهه با کم‌آبی در جوامع جهانی چطور است؟
حمیدرضا تشیعی|
عضو هیات‌مدیره شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور|
در دهه‌های اخیر بین حوادث طبیعی که جوامع انسانی را تحت‌تاثیر قرار داده‌اند، فراوانی پدیده خشکسالی از نظر درجه شدت، طول مدت، گستره تحت پوشش، تلفات جانی، خسارات اقتصادی و اثرات اجتماعی درازمدت در جامعه، بیشتر از سایر بلایای طبیعی بوده است. همچنین تمایز این پدیده با سایر بلایای طبیعی در این است که برخلاف سایر بلایا، این پدیده به تدریج و در یک دوره زمانی نسبتا طولانی عمل کرده و اثرات آن ممکن است پس از چند سال و با تاخیر بیشتری نسبت به سایر حوادث طبیعی ظاهر شود. خشکسالی را می‌توان معلول یک دوره شرایط خشک غیرعادی دانست که به اندازه کافی دوام داشته باشد تا عدم تعادل در وضعیت هیدرولوژی یک ناحیه ایجاد شود. باتوجه به اینکه خشکسالی بر بخش‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و... تاثیرگذار است، تاکنون تعاریف بسیار زیادی از خشکسالی ارائه شده است که هر کدام از این تعاریف دیدگاه خاصی را مدنظر داشته‌اند. از دیدگاه هواشناسی، خشکسالی هواشناسی به‌صورت نخستین شاخص و نشانه خشکسالی تعریف شده که در آن، میزان بارش از حد معمول کمتر است. از این دیدگاه، خشکسالی تنها براساس درجه خشکی و طول بازه خشکی بیان می‌گردد. ضمن اینکه خشکسالی از دیدگاه کشاورزی، هیدرولوژیکی و از دیدگاه اقتصادی-اجتماعی نیز تعاریف متفاوتی دارد.
راهکارهای مدیریت و کاهش اثرات خشکسالی
و مقابله با کم‌آبی
با توجه به اهمیت موضوع و تاثیر تغییر اقلیم در بروز خشکسالی و پدیده کم‌آبی در دنیا، کمیسیون اروپایی طی گزارشی در سال 2007 یک استراتژی پایدار برای مقابله با خشکسالی تحت عنوان «برنامه مدیریت خشکسالی» (Drought Management Plan; (DMP منتشر نموده است. در این گزارش تمایز شفافی بین خشکسالی و کمبود آب ارائه شده به‌نحوی که خشکسالی، یک پدیده طبیعی به علت انحراف موقت از سطح متوسط دسترسی طبیعی آب است، لیکن کمبود آب به عدم تعادل طولانی مدت آب اشاره می‌کند که در آن تقاضای آب از منابع آب قابل استفاده در شرایط پایدار بیشتر است.
در این رابطه موضوعات اصلی سیاست‌های اروپایی در
3 بخش بهبود بهره‌وری آب، برنامه‌ریزی و آمادگی بهتر برای مقابله با خشکسالی و توسعه ابزارهای اجرایی برای سرمایه‌گذاری، قیمت‌گذاری آب، بررسی تخصیص آب و آموزش تنظیم شده‌اند.
اقدامات سازگاری با کم‌آبی در کوتاه‌مدت و بلندمدت در بخش‌های مختلف کشاورزی، شهری، صنعت و تفریحی بیان شده است؛ این اقدامات براساس هدف موردنظر در 3 طبقه مدیریت تقاضا، افزایش منابع تامین آب و به حداقل رساندن تاثیرات تقسیم‌بندی می‌شوند. ( European Water ; Rossi (EWRA2011 .
در بخش بهبود بهره‌وری آب اقدامات شاخص نظیر ترویج ابزارها و راهکارهای صرفه‌جویی آب در ساختمان‌ها و بهبود تاسیسات آب، کاهش نشت آب در سامانه‌های آبرسانی و بهبود بهره‌وری در مصرف آب کشاورزی تنظیم گردیده است.
در بخش برنامه‌ریزی و آمادگی بهتر برای مقابله با خشکسالی، اقداماتی نظیر ملحوظ شدن فعالیت‌های مقابله با کمبود آب و خشکسالی در سایر سیاست‌های منطقه‌یی (کشاورزی، خانگی و صنعت)، ارزیابی برنامه‌های مدیریت حوضه آبریز برای مقابله با کمبود آب و خشکسالی، توسعه سامانه‌های هشدار برای خشکسالی و باز تعریف لیست جامع‌تری از شاخص‌های کمبود آب، خشکسالی و آسیب‌پذیری منابع آب در برنامه قرار گرفته است. در بخش توسعه ابزارهای اجرایی برای سرمایه‌گذاری، قیمت‌گذاری آب، تخصیص آب و آموزش، اقدامات شاخص نظیر تقویت بودجه‌های مربوط به مقابله با کم‌آبی از طریق تدوین سیاست‌های محلی، برنامه‌های بهبود اقتصادی و اصلاح سیاست‌های کشاورزی معمول، تدوین قوانین ملی محدود‌کننده در رابطه با مجوزهای استحصال آب، توسعه پروژه‌های تحقیقاتی جدید در زمینه آسیب‌پذیری و افزایش خطر ریسک منابع آب و معرفی برنامه‌های آموزشی جدید و مناظرات به‌منظور افزایش آگاهی جهت مقابله با کم‌آبی تدوین شده است. همانند خشک‌ترین قاره‌های پرجمعیت جهان، استرالیا نیز اغلب دچار خشکسالی است. بسیاری از خشکسالی‌های شایع در استرالیا مربوط به پدیده‌یی است که هواشناسان آن را El Nino می‌نامند. بررسی‌ها نشان می‌دهد از سال 1864 دوره‌های خشکسالی مختلفی در استرالیا رخ داده است. از سال 1860 تا سال 2004، 12 خشکسالی بزرگ و اصلی در استرالیا ثبت شده است، خشکسالی در سال‌های 2002 و 2003 هم روی احشام و هم روی زندگی و امرار معاش کشاورزان استرالیایی تاثیر گذاشت. نواحی کوئینزلند خشک‌ترین وضعیت خود را در طول یک دهه داشتند و در بعضی مناطق آن، محدودیت شدید آب وجود داشت. بسیاری از آب‌بندهای کشاورزی خشک شدند و سطح ذخایر آب در منابع مهم و بزرگ، بسیار پایین آمد.
از سال 1997 تا 2009 جنوب شرقی استرالیا بدترین خشکسالی در تاریخ خود را تجربه کرده است که از آن به‌عنوان هزاره خشکسالی یاد می‌شود. این خشکسالی باعث خشک شدن فضای باز و محیط، تاثیر منفی روی اکوسیستم‌ها، تلفات کشاورزی زیاد، افزایش آتش‌سوزی در حوضه آبریز و سایر نواحی، چالش شدید برای تامین آب و آبرسانی به مصرف‌کنندگان شد.
برای مقابله با خشکسالی هزاره، اقدامات محدود‌سازی مصارف آب در ملبورن، Perth و استرالیای غربی اجرا شد. اقدامات و برنامه‌های به‌کار گرفته شده در این مناطق در بازه خشکسالی هزاره، شدیدترین سطح اجرا شده برای شهر در طول خشکسالی هزاره بوده است. در این سطح از محدودیت، ممنوعیت‌های مصارف آب شامل استفاده از آب آشامیدنی برای آبیاری چمن و فضای سبز (کاملا ممنوع بوده است)، زمین‌های بازی، استفاده از آب در استخرهای شنا و تفریحات آبی، ذخیره‌سازی یا حمل و انتقال آب، شستن وسایل نقلیه، استفاده از آب برای سایر اهداف تمیزکاری و استفاده از آب برای محصولات تجاری گیاهی یا حیوانات بود.
در اول دسامبر 2012، محدودیت‌های مصرف آب در ملبورن برداشته شد و در عین حال، قوانین دایمی مصرف آب پابرجا ماند. قوانین دایمی مصرف آب شامل نیازهای کلیدی در رابطه با شلنگ‌های دستی، آبیاری چمن و باغ، چشمه‌ها و آب‌نماها، تمیز کردن سطوح سخت و آسفالت است. چشم‌انداز آب ترسیم شده نشان می‌دهد که با وجود قرار گرفتن ذخایر آب ملبورن در وضعیت مطلوب، قوانین دایمی مصرف آب برقرار خواهد بود. چشم‌انداز آب شامل استراتژی‌های کوتاه‌مدت و میان‌مدت یا برنامه‌های عملیاتی برای مدیریت امنیت آب از قبیل برنامه‌ریزی برای بهره‌وری در مصارف آب، آموزش، کنترل تلفات آب، جمع‌آوری آب باران، جمع‌آوری آب‌های سطحی، استفاده از آب بازیافت شده (فاضلاب تصفیه شده) و محدودیت‌های مصرف آب بوده است.
پاون
