بازارهایی که از دست رفت
گروه تجارت مجتبی عبدی
غفلت تجار ایرانی موجب شد تا یک‌بار دیگر از فرصت تجاری به دست آمده نتوانیم بهره ببریم و فرصت حضور در بازار روس‌ها و قطری‌ها به عنوان دو بازار جدید صادرات محصولات غذایی که در سایه منازعات سیاسی در منطقه برای ایران ایجاد شده بود را با سهل‌انگاری از دست داده و آن را دو دستی تقدیم رقبای خود کنیم. اما اینکه چرا این اتفاق افتاد و چرا دایره بازارهای صادراتی ایران به سمت و سوی کوچک شدن میل می‌کند؟ دو پرسش مهمی است که در گفت‌وگو با متولیان امر و فعالان اقتصادی مورد واکاوی قرار گرفت. اظهارات آنها نشان می‌دهد که تجار ایرانی رغبتی برای حضور در این بازارها نداشتند و البته موانعی هم بر سرراه تجارت با این کشورها وجود دارد که باید مورد پیگیری قرار گیرد.
کوچک شدن بازارهای صادراتی
تیرگی روابط روسیه و اتحادیه اروپا بر سر شبه‌جزیره کریمه و پس از آن تنش در روابط مسکو با آنکارا در سال 94 به دلیل سرنگون شدن جنگنده روسی از سوی پدافند ترکیه، فرصتی را برای توسعه صادرات محصولات غذایی ایران به مقصد روسیه به عنوان پهناورترین کشور جهان فراهم کرد. همان زمان، رییس سازمان فدرال گمرک روسیه به خبرگزاری روسی «ایتارتاس» گفته بود، ایران پذیرفته است از لحاظ تامین میوه و سبزی، جایگاه پیشین ترکیه را در بازار روسیه بگیرد. فرصتی که در نهایت به دلیل نبود شناخت کافی از بازار بزرگ روسیه و تقاضای روس‌ها به خوبی استفاده نشد و از طرفی با سهل انگاری تجار ایرانی از دست رفت. اما تجار ایرانی در حالی در بازار روسیه حضور چشمگیری ندارند، که مسوولان اقتصادی دو کشور تسهیلات قابل توجهی را برای تسهیل تجارت فراهم کردهاند؛ از جمله اینکه صادرکنندگان خوشنام ایرانی می‌توانند از مسیر سبز گمرکی به روسیه کالا بفرستند. از طرفی دیگر، اردیبهشت ماه سال 95، ایران و روسیه سه تفاهمنامه همکاری گمرکی امضا کردند. این تفاهمنامه‌ها در زمینه ایجاد کریدور سبز تسهیل گمرکی، موافقتنامه دوجانبه همکاری و کمک متقابل اداری در امور گمرکی و تبادل اطلاعات ارزش گمرکی کالاها و وسایل نقلیه مبادله شده دو طرف بود.
از سوی دیگر یکسال از قطع روابط سیاسی تعدادی از کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس با دولت قطر گذشته است. این مدت برای تولیدکنندگان و تاجران ایرانی فرصتی بود تا حضور خود در بازار مدرن قطر تقویت و توسعه دهند. اما این فرصت هم همانند بازار روسیه آنطور که باید یا مورد بهره‌برداری قرار نگرفت یا انحصاری شد. به‌طوری که شرکت‌های محدودی بازرگانی و تولید بازار قطر را در دست گرفته و اجازه ورود کالاهای ایرانی دیگر را نمی‌دهند و فرصت تجارت با قطری‌ها را از دیگر فعالان اقتصادی گرفته‌اند. از طرفی ترک‌ها نیز در بازار قطر عملکرد قوی‌تری نسبت به ایران داشته است. اگرچه پیش از این محصولات غذایی، کشاورزی و ساختمانی ایران به قطر صادر می‌شده، اما از یکسال گذشته تاکنون فرصتی مناسب برای رفع نیاز این کشور با تولیدات ایرانی بود.
از آن سو عربستان‌سعودی به همراه «امارات متحده عربی، بحرین، مصر، دولت شرق لیبی، جزایر مالدیو و دولت سابق و فراری یمن» با ادعای حمایت قطر از تروریسم و افراط‌گرایی و دخالت در امور داخلی دیگر کشورها، روابط سیاسی و دیپلماتیک خود را با دوحه در یکسال گذشته قطع کردند. حتی آل سعود، امارات متحده عربی و بحرین، تمام مرزهای زمینی، دریایی و هوایی خود با قطر را بسته‌اند. هرچند که فعالان اقتصادی در حال مراوده با شرکت‌های قطری از هزینه‌های بالای مالیات و حمل‌ونقل کالاهای خود گلایه داشتند و همراهی دولت‌ها را تنها عامل موفقیت و لازمه رقابت کالاهای ایرانی در بازارهای قطری دانستند. اما مواد غذایی، سبزیجات، مواد لبنی، قیر، مصالح ساختمانی، انواع سیمان، سنگ و لوازم ساختمانی مانند شیشه و در و پنجره، کاشی و سرامیک و گچ از مهم‌ترین تولیدات ایرانی مورد نیاز در بازارهای قطر است. ضمن آنکه با بسته شدن مرز زمینی مشترک قطر با عربستان، ایران نقش مهمی در رسیدن کالاهای ترکیه و جمهوری آذربایجان از مسیر زمینی دارد.
البته اخیرا خبری منتشر شده مبنی بر اینکه قطر به دلیل مناقشه سیاسی با کشورهای عربستان، امارات، بحرین و مصر، واردات کالا از این کشورها را ممنوع اعلام کرده است. در همین حال وزیر اقتصاد قطر دستور داد تا مغازه‌های این کشور از کالاهای وارداتی این ۴ کشور عربی به سرعت پاکسازی شوند و بازرسان به بازرسی مغازه‌ها خواهند پرداخت. همچنین دفتر ارتباطات دولت قطر اعلام کرد که کالاهایی که متعلق به این ۴ کشور عربی باشند، حق ورود به قطر از طریق گمرک این کشور را ندارند و ازاین‌پس بررسی‌های دقیقی در واردات و فرآیند گمرکی قطر صورت می‌گیرد. همچنین به گزارش رویترز، واردات به قطر از سوی عربستان سعودی، امارات متحده عربی، بحرین و مصر از زمان تحریم‌های اقتصادی در حدود ۴۰ درصد کاهش پیدا کرده و از زمانی که دوحه راه جایگزینی برای واردات کالا از ترکیه و مسیرهای دیگری مانند عمان پیدا کرده، این ۴ کشور عربی سعی به بازگشتن به شرایط عادی در روابط تجاری خود با قطر کردهاند.
ظرفیت‌های خالی صادراتی
سال 1395 معادل 6 میلیون و 130هزار تن انواع محصولات کشاورزی و صنایع غذایی به ارزش 5 میلیارد و 930میلیون دلار از ایران صادر شد و آنگونه که آمار گمرک نشان می‌دهد، همچنان «عراق، افغانستان و امارات متحده عربی» بزرگ‌ترین بازارهای صادراتی ایران در این محصولات به شمار می‌روند.
همچنین مطابق آمارها، در نیمه نخست سال 2017 تجارت بین ایران و روسیه 36 درصد نسبت به مدت مشابه پارسال افزایش یافت، اما سفیر روسیه در تهران حجم مبادلات تجاری 2 کشور در سال 2016 میلادی را 2 میلیارد و 200 میلیون دلار برآورد کرده، که بخش عمده آن به صادرات ماشین آلات، تجهیزات، بخش حمل و نقل، مواد غذایی و فلزات روسی به ایران مربوط بود. این در حالی است که این کشور به نیاز زیادی به تره‌بار و محصولات غذایی دارد و این ظرفیت همچنان خالی است. از دیگر سو، آمار گمرک ایران، حاکی از صادرات ۱۱۸ هزارتن کالا به کشور قطر در نیمه نخست سال 2017 از سوی ایران است. بر اساس این آمار، در سال ۹۵ به میزان ۱۱۸ هزار و ۶۵۱ تن کالا به ارزش ۲۸ میلیون و ۴۱۶ هزار دلار از ایران به قطر صادر شده، که عمده‌ترین کالاهای صادراتی به قطر طی مدت مذکور محصولاتی فولادی، دام زنده، سیمان، پسته و زعفران بوده است. از این رو، می‌توان بازار روسیه را ظرفیت بزرگ و پرتقاضای شیلات، گل، محصولات کشاورزی و غذایی ایران عنوان کرد. در حالی که این ظرفیت از نظر تجار ایران دور ماند و عمده محصولات صادراتی ایران به کشور پهناور، را کالاهای صنعتی شامل می‌شوند.
فعالان حوزه صادرات چه می‌گویند؟
اما برای واکاوی بیشتر این نوع چالش‌های صادراتی به سراغ برخی از فعالان حوزه صادرات رفتیم تا دلایل از دست رفتن این نوع بازارهای صادراتی را مورد بررسی قرار دهیم.
سید حمید حسینی، عضو اتاق بازرگانی ایران، در گفت‌وگو با «تعادل» در این باره این نوع عقب ماندگی صادراتی می‌گوید: روس‌ها کمتر کالاهای ساخته شده مصرف می‌کنند و بیشتر به نیاز به تره‌بار آنهم به میزان زیاد دارند، اما مشکل اینجاست که ما توان صادرات در تناژ بالا را نداریم. به گفته او، برخی
نشان‌های تجاری پر طرفدار ایرانی در عرصه محصولات لبنی از جمله پنیر و شیرخشک در این بازار توفیق یافتند، اما در حوزه عرضه سبزی و صیفی‌جات به دلیل نداشتن سیستم حمل و سورتینگ مناسب چندان موفق نبوده‌ایم.
او بر این نکته نیز تاکید کرد که موفقیت در بازار بزرگ روسیه مستلزم فعالیت تجار و بازرگانان با استانهای مختلف این کشور و شناخت سلیقه‌ها است. حسینی درباره علت موفق نبودن تجار ایرانی در بازارهای صادراتی نیز می‌گوید: برای توسعه صادرات علاوه بر کسب آگاهی از قوانین سایر کشورها، رفتار فعالان اقتصادی باید بر اساس خواسته مشتریان تنظیم شود و از نیاز بازار اطلاع کافی داشته باشند. او بر این باور است که به دلیل وسعت بسیار زیاد روسیه، بازرگانان ایرانی برای حضور در این بازار پرپتانسیل باید بر استانهای این کشور تمرکز کنند. او همچنین با انتقاد از اینکه نتوانسته‌ایم همزمان موافقت‌های سیاسی صورت گرفته فعالیت صادراتی خود را پیش ببریم، تاکید می‌کند: برای به دست گرفتن بازار روسیه، نیاز به تبلیغات گسترده و شناخت سلیقه روس‌ها هستیم.
استفاده از تجربیات
«بازار مدرن قطر و مصرف‌گرایی»، موضوع قابل توجهی برای صنعتگران و فعالان اقتصادی ایران است. عرضه کالاهای ایرانی در این بازار نشان می‌دهد که می‌توان به سایر بازارهای جهانی نیز صادرات داشت. اما تجار ایرانی بدون توجه به این بازار مدرن و سلیقه بازار هدف، به آن هجوم بردند در حالی که محصولاتشان را بدون فاکتور بسته‌بندی و تنها به صورت فله‌ایی به بازار این کشور صادر می‌کردند.
در همین زمینه محمد رضا مودودی، معاون سازمان توسعه تجارت ایران در گفت‌وگو با «تعادل» به سودآوری بازار قطر برای تولیدکنندگان ایرانی اشاره و اظهار می‌کند: حتی اگر جمعیت قطر و حجم مصرف کالا در این کشور را نیز نادیده بگیریم، آنچه اهمیت دارد به دست آوردن جایگاه کالای ایرانی در بازاری مدرن است. به گفته مودودی، بازار روسیه بازاری مدرن است، که نتوانستیم سهم خود را از آن به دست آوریم و حفظ کنیم اما بازار قطر کوچک‌تر بوده و قابل رقابت است. ضمن آنکه کالاهای تولیدی ترکیه از گذشته در این بازار عرضه شده و رقیبی جدی برای ایران است. او تصریح می‌کند: نباید بدون توجه به برندینگ وجود کالاهای عرضه شده را به خطر انداخت و باید مانع حضور کالاهای شناخته‌نشده و شرکت‌های کوچک شد.
از دیگر سو، علی شریعتی‌مقدم عضو کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی مشهد و صادرکننده برتر زعفران در گفت‌وگو با «تعادل» می‌گوید: پراکندگی کالاها در بازارهای صادراتی یک آفت برای ماندگاری صادرات است. به گفته او، رفاه و کیفیت مصرف در قطر دارای بالاترین سطح در دنیاست. در این سال‌ها بازار قطر دچار تحول شده و از سنتی به مدرن تغییر کرده است. این فعال بازرگانی معتقد است که هزینه‌های بالای تولید، هزینه‌های مالی و بانکی و مشکلات تامین اجتماعی مانع می‌شود که صادرکنندگان و تولیدکنندگان گام‌های سریع‌تر و بلندتری بردارند در حالی که حضور به موقع و سریع کالاهای ترکیه‌یی در زمان بحران قطر نشان می‌دهد همراهی دولتمردان لازمه رونق صادرات و تولید است.
او معتقد است برای ماندن در بازار مدرن قطر لازم است تا بازاریابی قدرتمندی شود و کیفیت بسته‌بندی ارتقا یابد، چراکه به گفته شریعتی‌مقدم، بازار قطر به ایران از نظر جغرافیایی نزدیک است و این امر برای انتقال کالا به این بازار، امتیاز است. او همچنین با اشاره به اینکه ترکیه در بازار قطر رقیبی دیرینه برای کالاهای ایرانی به شمار می‌رود، می‌گوید: ثبت نشان تجاری در کشور قطر نیز امری دشوار است. او در ادامه به بیان یکی از تجربه‌های خود در بدو ورود به بازار قطر اظهارمی‌کند: نخستین محموله زعفرانی که در ابتدا به قطر صادر کردیم در اداره بهداشت دوحه تایید نشد و برگشت خورد، اما با پیگیری‌ها متوجه شدیم که درج تاریخ فارسی و شمسی بر روی چند بسته زعفران مانع تایید شده و محموله صادراتی برگشت داده شده است؛ نکته‌یی که لازم است تمام تولیدکنندگان برای عرضه محصول به قطر مورد توجه قرار دهند.
