معضل استفاده از فاضلاب در بخشی از مزارع تهران
گروه انرژی|
«هر مترمکعب آب آلوده، 40 مترمکعب آب پاکیزه را آلوده می‌کند و مصرف آن در کشاورزی و دامداری، سلامت جامعه را به خطر می‌اندازد.» این جملات بخشی از اظهارات حمید چیت‌چیان وزیر سابق نیرو است که مرداد ماه سال گذشته و در آخرین روزهای فعالیتش در جریان افتتاح تصفیه‌خانه فاضلاب اسلامشهر مطرح شدند. این صحبت‌ها روز گذشته با جزئیاتی دیگر از سوی رییس گروه سلامت محیط و کار دانشگاه علوم پزشکی تهران در گفت‌وگو با ایسنا مطرح شد. علیرضا صدرایی در این خصوص گفته است: «در مناطقی از جنوب تهران مانند جاده فیروزآباد، قلعه‌نو و صالح‌آباد غربی که به سمت دشت ورامین می‌روند زمین‌هایی که از آب فاضلاب برای آبیاری محصولات خود استفاده می‌کنند یافت می‌شود.»
اساسا تعریف «فاضلاب» به معنای آب مورد استفاده قرار گرفته در مصرفی خاص است که به دلیل پاک نبودن و بوی ناخوشایند، قابل استفاده مجدد نیست. اما این‌طور که به نظر می‌رسد حداقل «بخشی» از اراضی کشاورزی در اطراف تهران آب مورد نیاز برای کشت محصول خود را با استفاده از «فاضلاب تصفیه‌نشده» تامین می‌کنند. علیرضا صدرایی رییس گروه سلامت محیط و کار دانشگاه علوم‌پزشکی تهران گفته است که تاکنون از میان حدود 40 هزار زمین کشت شناسایی شده در جنوب تهران، 113 تا 115 هکتار زمین زیر کشت با فاضلاب شناسایی شده است.
در مقاله‌یی که سال 1394 توسط یک گروه در موسسه تحقیقات خاک و آب وزارت جهاد کشاورزی با عنوان «فاضلاب و کاربرد آن در کشاورزی» منتشر شده صراحتا نوشته شده است: «فلزات سنگین، مهم‌ترین آلاینده مضر در پساب‌های شهری است و آبیاری با این پساب‌ها باعث افزایش مقدار آن در گیاهان به خصوص سبزیحات و خاک می‌شود.»
اما چرا کشاورزان به چنین روشی برای کشت زمین خود روی آورده‌اند؟ رییس گروه سلامت محیط و کار دانشگاه علوم پزشکی تهران در ادامه صحبت‌هایش عنوان کرده است: «یکی از دلایل استفاده کشاورزان از این نوع آب، تصفیه ناقص فاضلاب است؛ باتوجه به اینکه هنوز طرح جامع فاضلاب شهر تهران کامل اجرا نشده است، فقط حدود ۳۰درصد فاضلاب تصفیه می‌شود.» او در ادامه عنوان کرده است: «بسیاری از زمین‌های کشاورزی این منطقه (جنوب تهران) باید کشت دیم داشته باشند، اما با توجه به اینکه فاضلاب از کنار این زمین‌ها عبور می‌کند و کشاورز نیز تمایل دارد میزان محصولش افزایش یابد و بتواند سریع‌تر آن را برداشت کند، ممکن است از این فاضلاب استفاده کند. در بعضی بخش‌ها نیز نهرهای آبی وجود دارد که برای آبیاری قابل استفاده هستند، اما در نقاطی با فاضلاب مخلوط شده و درنهایت به فاضلاب تبدیل شده‌اند.»
در بخشی از این مقاله سال 1394 موسسه تحقیقات آب و خاک به تحقیقی با عنوان «بررسی شدت و گستردگی آلودگی خاک‌ها به عناصر سنگین و تعیین مقدار آنها در گیاهان آبیاری شده با فاضلاب در جنوب تهران» ارجاع داده شده که در بخشی از نتیجه آن عنوان شده است: «آبیاری طولانی‌مدت اراضی جنوب تهران با فاضلاب شهری سبب افزایش فلزات سنگین سرب، روی و مس به میزان دو تا
سه برابر و همچنین افزایش عناصر تغذیه‌یی فسفر و ماده آلی در این اراضی نسبت به اراضی تحت آبیاری با آب قنات شده است.»در حالی بخشی از کشاورزان در حال استفاده از فاضلاب برای افزایش محصول در زمین‌های خود هستند که حتی استفاده از «فاضلاب تصفیه شده» نیز در دنیا استانداردهای به خصوصی دارد. سازمان بهداشت جهانی، آژانس حفاظت محیط زیست امریکا استانداردهای به خصوصی را در این زمینه منتشر می‌کنند و سازمان حفاظت از محیط زیست ایران نیز با استناد به این معیارهای جهانی، استاندارد خود را معین کرده است. بر اساس همین ضوابط بهداشتی، آبیاری و استفاده از فاضلاب تصفیه نشده برای کشاورزی ممنوع است. این موضوعی است که رییس گروه سلامت محیط و کار دانشگاه علوم پزشکی تهران نیز به آن اشاره کرده و در خصوص خطرات استفاده از فاضلاب برای آبیاری زمین‌های کشاورزی عنوان کرده است: «بسته به مسیری که فاضلاب از آن عبور می‌کند، آلودگی آن متفاوت است و می‌تواند مواردی چون آلودگی‌های میکروبی و سموم مختلف مانند ترکیبات نیترات، سرب و کادمیوم داشته باشد.»
گستردگی چقدر است؟
پیش‌تر عباس پاپی‌زاده عضو کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی کل زمین‌های کشاورزی ایران که با فاضلاب آبیاری می‌شوند را «1500 هکتار» عنوان کرده است. هر چند این نماینده مجلس منبع و ماخذی که آمار مورد استناد خود را از آن استخراج کرده است، قید نکرده بود. البته این نکته باید مورد توجه قرار گیرد که درصد جمعیت شهری ایران که تحت پوشش شبکه فاضلاب قرار دارند، به میزانی است که امکان ارائه راهکار در وضعیت فعلی را از بین نمی‌برد. حمید چیت‌چیان وزیر سابق نیرو سال گذشته گفته بود که 46.8درصد جمعیت شهری ایران از تصفیه‌خانه‌های فاضلاب بهره می‌برند. ظرفیت تصفیه پساب در ایران در حال حاضر حدود یک‌میلیارد مترمکعب است که تا پایان برنامه ششم توسعه باید به 2 میلیارد
و 500 میلیون مترمکعب برسد.
برخی ازجمله عباس پاپی‌زاده، بر «برخورد قضایی» با عواملی ازجمله «کشاورزان» که در استفاده از فاضلاب برای کشاورزی دخیل هستند، تاکید می‌کنند. این نماینده مجلس قبلا گفته بود: «باید با تشدید نظارت‌ها از فعالیت مزارعی که با فاضلاب آبیاری می‌شوند جلوگیری کرد زیرا سلامت مردم در معرض تهدید قرار می‌گیرد.» او در ادامه عنوان کرده بود: «باید تمامی دستگاه‌های نظارتی ازجمله سازمان غذا و دارو، استاندارد و بازرسی قوه قضاییه به موضوع آبیاری مزارع با فاضلاب ورود کنند.»
علیرضا صدرایی رییس گروه بهداشت محیط و کار دانشگاه علوم پزشکی دانشگاه تهران اما در اظهارات روز گذشته خود گفته است: «برخورد با کشاورز راهکار اصلی نیست.» وی در تشریح راهکار اصلی گفته است: «وقتی این آب تصفیه شود، استانداردهای لازم برای استفاده در زمین‌های کشاورزی را پیدا می‌کند. بنابراین راهکار اصلی حل این مساله اجرای طرح جامع فاضلاب شهر تهران است. با کمک این طرح که بخشی از آن نیز اجرا شده است می‌توان از این منبع آبی که حجم بالایی هم دارد، استفاده کرد. ایران کم آب است و تصفیه فاضلاب کمک می‌کند از فاضلاب بدون دغدغه برای زمین‌های کشاورزی استفاده کرد.»
صدرایی عنوان کرده است: «به دلیل شیب منطقه تمام فاضلاب شهر تهران به سمت جنوب تهران می‌آید؛ یعنی این میزان فاضلاب متعلق به کل شهر تهران است. در حال حاضر چند تصفیه خانه در مسیر این فاضلاب وجود دارد. این فاضلاب باید قبل از ورود به دشت جنوب تهران در تصفیه‌خانه‌ها تصفیه شود و بعد از آن با استفاده از کانال و لوله توزیع شود.»
به گزارش «تعادل» پروژه فاضلاب تهران پروژه‌یی قدیمی است که نخستین مطالعات در خصوص آن به سال 1350 باز می‌گردد و در آن زمان بخشی از برنامه عمرانی سازمان ملل متحد بوده است. مطالعات تکمیلی این طرح در سال 1356 پایان می‌یابد اما با همزمانی با انقلاب اسلامی برای چندین سال متوقف می‌شود. درنهایت 17 سال زمان طی می‌شود تا فاضلاب تهران روی غلتک بیفتد. طبق مطالعات نهایی این سال، طول شبکه فاضلاب تهران 9 هزار کیلومتر تعیین شده است.
رییس گروه سلامت محیط و کار دانشگاه علوم پزشکی دیروزگفته است که در حال حاضر حدود 30درصد فاضلاب تهران تصفیه می‌شود. آخرین اظهارنظرهای مسوولان نیز از پیشرفت فیزیکی حدود 60درصدی کل طرح فاضلاب تهران حکایت دارد. (درصد پیشرفت فیزیکی و درصد آب در حال تصفیه نشانگر 2 معیار متفاوت هستند)
در سال 1393 رییس اداره محیط زیست شهرری عنوان کرده بود که مشکلات و معضلاتی که امروز شهرری در ارتباط با حفظ منابع طبیعی و زمین‌های کشاورزی با آن روبرو بوده، استفاده از فاضلاب برای کشاورزی است. او در ادامه گفته بود که اگر این رویه به همین منوال ادامه پیدا کند زمین‌های کشاورزی از آلودگی اشباع شده و این آلودگی‌ها منجر به تبدیل شدن زمین به بیابان می‌شود.
از زمان طرح این اظهارات تاکنون، میزان پساب تصفیه شده‌یی که امکان استفاده در کشاورزی را دارد افزایش یافته است اما به نظر می‌رسد مخاطره‌آمیز بودن استفاده از «فاضلاب تصفیه‌نشده» در کشاورزی، به اهتمام بیشتری نیاز دارد.
