چاله ارزی در مسیر صنعت هوایی

گروه راه و شهرسازی| زهره علامی|

آغاز نوسانات نرخ ارز از همان روزهای میانی فروردین ماه سال جاری مشکلات بسیاری را برای تمام بخش‌های صنعتی کشور و به ویژه صنعت هوایی ایجاد کرد، از همان روزهای نخست قیمت بلیت پروازهای داخلی و خارجی سیر صعودی پیدا کرد و شیب هزینه‌های تحمیل شده به ایرلاین‌های داخلی با رشد قیمت سوخت، خدمات فرودگاهی و... به اوج خود رسید.

در این شرایط دولت برای تعدیل اوضاع تصمیم به پرداخت ارز دولتی به ایرلاین‌ها و همچنین مسافران پروازهای خارجی کرد تصمیمی که متاسفانه در اجرا با فراز و نشیب‌های متفاوتی همراه بود جدا از اما و اگرهایی که درباره سواستفاده‌های ایجاد شده در پرداخت ارز دولتی به مسافران پروازهای خارجی ایجاد شد (انجام سفرهای یکروزه تنها برای دریافت ارز دولتی)، طرح پرداخت ارز دولتی به ایرلاین‌ها هم با مشکلاتی همراه بود.

به عنوان نمونه درحالی که به گفته دبیرانجمن شرکت‌های هواپیمایی حدود یک ماه است که ایرلاین‌های داخلی ارز دولتی دریافت نکرده‌اند، معاون امور فرودگاهی شهر فرودگاهی امام خمینی (ره) با قاطعیت از پرداخت ارز دولتی به شرکت‌های هواپیمایی سخن می‌گوید و هنوز درباره پرداخت ارز دولتی طی یکماهه گذشته شفاف‌سازی نشده است، ضمن اینکه مدیران اغلب ایرلاین‌ها از ادامه وضع موجود و افزایش بیش از پیش نرخ ارز ابراز نگرانی کرده‌اند.

در این میان کارشناسان حوزه هوایی موضع‌گیری‌های متفاوتی نسبت به افزایش نرخ دلار طی ماه‌های گذشته و ارائه ارز دولتی به ایرلاین‌ها داشته‌اند برخی معتقدند که نباید تفاوتی بین بخش‌های مختلف اقتصادی قائل شد و ارز دولتی فقط باید به واردات کالاهای اساسی اختصاص یابد، این دسته از کارشناسان می‌گویند اگرچه ممکن است آزادسازی نرخ ارز برای ایرلاین‌ها موجب تعطیلی تعدادی از این شرکت‌های هواپیمایی شود اما اثر مثبتی که این تصمیم می‌تواند بر عملکرد سایر ایرلاین‌ها داشته باشد این است که مدیریت بر بخش هزینه- درآمد آنها دقیق‌تر می‌شود و از انجام پروازهایی با سوددهی پایین جلوگیری می‌شود موضوعی که هم‌اکنون در بیشتر ایرلاین‌های داخلی چندان مورد توجه قرار نمی‌گیرد.

تعداد دیگری از کارشناسان با آزادسازی نرخ ارز مخالفند و با قاطعیت خواستار حمایت دولت از ایرلاین‌های داخلی با پرداخت ارز دولتی دارند آنها می‌گویند در شرایطی که شرکت‌های هواپیمایی داخلی توان رقابت با شرکت‌های قدرتمند همسایه (قطر ایرویز، ترکیش ایر و...) را ندارند آزاد‌سازی نرخ ارز موجب ضعیف شدن بیشتر ایرلاین‌های ایرانی می‌شود و در این میان صنعت هوایی کشور و مردم قربانی این عدم پشتیبانی دولت خواهند بود.

برخی دیگر از کارشناسان معتقدند که آزادسازی نرخ ارز باید انجام شود اما دولت حمایت‌های دیگری را برای پابرجاماندن و ادامه حیات ایرلاین‌های داخلی و صنعت هوایی کشور در این شرایط انجام دهد، آنها می‌گویند باید تلاش شود تا بیشتر هزینه خدمات فرودگاهی به ایرلاین‌ها به صورت ریالی دریافت شود (هم‌اکنون هزینه بسیاری از این خدمات ارزی است) تا بدین شکل از تحمیل فشار بیشتر بر ایرلاین‌های داخلی و شاید تعطیلی فعالیت آنها جلوگیری شود.

در شرایط کنونی یعنی افزایش لحظه‌یی نرخ ارز، عدم پرداخت ارز دولتی طی یکماهه گذشته به ایرلاین‌های داخلی و همچنین انتشار شایعاتی درباره ‍آزادسازی نرخ ارز برای ایرلاین‌ها روزنامه تعادل گفت‌وگوهایی را با کارشناسان صنعت هوایی ترتیب داده و نظرات آنها را درباره حال و روز صنعت هوایی طی سه چهارماهه گذشته و اثرات آزادسازی نرخ ارز برای ایرلاین‌های دولتی و همچنین بر قیمت بلیت پروازهای داخلی و خارجی جویا شده است.

 حذف تعدادی از متقاضیان سفرهای هوایی

محمد یوسفی، کارشناس اقتصاد حمل و نقل هوایی که از منتقدان پرداخت ارز دولتی به ایرلاین‌ها و تبعیض بین بخش‌های مختلف اقتصادی است، در گفت‌وگو با «تعادل» ضمن اشاره به افزایش نرخ ارز طی ماه‌های گذشته و ارائه ارز دولتی به ایرلاین‌های داخلی می‌گوید: پرداخت ارز دولتی به ایرلاین‌ها اقدام درستی نیست و نرخ ارز باید آزاد باشد و مشکل اصلی ایرلاین‌ها بدنه سنگین و مدیریت نامناسب آنهاست.

یوسفی می‌افزاید: ساختار کنونی ایرلاین‌های داخلی، موجب شده که هزینه این ایرلاین‌ها نسبت به ایرلاین‌های خارجی بیشتر باشد، در حالی که بدنه آنها باید چابک باشد و هزینه- درآمد آنها با هم همخوانی داشته باشد.

او ادامه می‌دهد: با آزادسازی نرخ ارز، اتفاقات بسیاری برای ایرلاین‌های داخلی رخ می‌دهد، ‌بخش زیادی از هزینه‌های شرکت‌های هواپیمایی اعم از مهندسی و تعمیرات، خدمات فرودگاهی، ناوبری، نشست و برخاست و... ارزی حساب می‌شود و با آزاد‌سازی نرخ ارز برای ایرلاین‌های داخلی شاهد افزایش قیمت بلیت پروازهای داخلی و خارجی خواهیم بود.

به گفته این کارشناس اقتصاد حمل و نقل هوایی، در صورت آزادسازی نرخ ارز برای ایرلاین‌های دولتی، هزینه تمام شده پرواز برای مسافران افزایش خواهد یافت و قطعا اگر ایرلاین بخواهد به فعالیت‌های خود در این شرایط ادامه دهد باید نرخ بلیت را افزایش دهد.

او اظهار می‌کند: با افزایش قیمت بلیت پروازهای داخلی و خارجی، تعدادی از متقاضیان سفرهای هوایی حذف می‌شوند.

یوسفی بیان می‌کند: افزایش قیمت بلیت هواپیما فقط محدود به پروازهای خارجی نمی‌شود و بلیت پروازهای داخلی هم رشد می‌کند.

این کارشناس اقتصاد حمل و نقل هوایی درباره تبعات آزاد شدن نرخ ارز برای ایرلاین‌های داخلی می‌گوید: با این اقدام، هزینه همه خدمات هوایی افزایش می‌یابد به عنوان نمونه اگر برای بخش مهندسی و تعمیرات، قطعه‌یی خریداری شود این قطعه فقط برای پروازهای خارجی نیست و در هواپیمایی مورد استفاده قرار می‌گیرد که هم پرواز داخلی دارد و هم پرواز خارجی.

او تصریح می‌کند: آزاد شدن نرخ ارز بر قیمت سوخت دریافتی ایرلاین‌ها هم موثر است زیرا هزینه سوخت پروازهای خارجی با ارز پرداخت می‌شود و آزاد شدن نرخ ارز موجب فشار اقتصادی بسیار بر شرکت‌های هواپیمایی می‌شود، زیرا با این اقدام ایرلاین‌ها سوخت را باید با هزینه بالاتری خریداری کنند اگرچه قیمت سوخت آنها افزایش نیافته اما هزینه پرداختی ایرلاین‌ها بیشتر شده است.

یوسفی اضافه می‌کند: دراین میان باید به این موضوع هم دقت شود که با افزایش قیمت بلیت حجم تقاضا و تعداد مسافران هوایی تا چه میزان کاهش می‌یابند و رشد قیمت تا چه حد می‌تواند کاهش تعداد مسافران را پوشش دهد.

 رشد بیشتر قیمت پروازهای خارجی

یوسفی با اشاره به افزایش بیشتر قیمت بلیت پروازهای خارجی نسبت به داخلی با آزاد‌سازی نرخ ارز می‌گوید: در ظاهر این نوع پروازها افزایش بیشتری خواهند داشت اما اینکه هر کدام از این پروازها با چه نسبتی افزایش می‌یابند معلوم نیست و نیاز به یک پژوهش میدانی دارد.

او می‌افزاید: با توجه به اینکه بیشتر هزینه‌ها در پروازهای خارجی، در کشور مقصد پرداخت می‌شود طبیعی است که قیمت بلیت این پروازها افزایش بیشتری خواهد داشت، ضمن اینکه نباید این موضوع را نادیده گرفت که بیشتر درآمد پروازهای خارجی برگشت هم برای ایرلاین‌های داخلی ارزی خواهد بود و حجم کمی از آن ریالی است.

یوسفی اضافه می‌کند: بلیت فروخته شده در استیشن (ایستگاه) فرودگاه‌های خارجی ارزی است و به‌طور دقیق نمی‌توان مشخص کرد که هزینه‌های تحمیل شده به ایرلاین‌ها و همچنین درآمد آنها در کدام نوع از پروازها (داخلی یا خارجی) بیشتر خواهد بود.

این کارشناس اقتصاد حمل و نقل هوایی درباره هزینه تحمیل شده به مسافران پروازهای داخلی و خارجی می‌گوید: قطعا هزینه‌یی که با آزاد شدن نرخ ارز به مسافران داخلی تحمیل می‌شود کمتر از مسافران خارجی است.

به گفته او، این افزایش هزینه‌ها فقط مربوط به مسافران پروازهای خارجی نمی‌شود بلکه در تمامی بخش‌های اقتصادی از جمله تولیدی، خدماتی و... شاهد افزایش هزینه‌ها نسبت به گذشته هستیم. یوسفی اظهار می‌کند: افزایش قیمت در تمامی بخش‌ها منجر به تعطیلی بسیاری از بنگاه‌های اقتصادی و از جمله ایرلاین‌ها می‌شود و در این شرایط نوسانات نرخ ارز و آزادسازی آن اثر منفی بزرگی بر حجم تقاضا خواهد داشت.

 راهکاری تکراری برای کاهش هزینه ها

یوسفی با اشاره به راهکاری که درسال‌های قبل برای کاهش هزینه‌های سوختی اجرایی می‌شد، می‌گوید: در سال‌های قبل، ایرلاین‌هایی که پرواز خارجی داشتند، صد در صد سوخت‌گیری را در داخل انجام می‌دادند تا در مقصد و برای پرواز برگشت مجبور به سوخت‌گیری و تحمیل هزینه‌های سنگین نشوند. یوسفی می‌افزاید: این راهکار تبعاتی را هم به همراه داشت و تعداد مسافران در پروازهای رفت و برگشت نسبت به حالت عادی کمتر است تا ایمنی هواپیما حفظ شود چون دریافت سوخت کامل و پرواز با ظرفیت کامل امنیت پرواز را تهدید می‌کند زیرا با افزایش وزن برد هواپیما کاهش می‌یابد.

او درباره آزاد شدن نرخ ارز اظهار می‌کند: باید به قوانین بازار احترام بگذاریم و با توجه به اینکه هم‌اکنون بسیاری از بخش‌های اقتصادی با ارز آزاد فعالیت می‌کنند باید ایرلاین‌ها هم با ارز آزاد به فعالیت خود ادامه دهند. در واقع باید بپذیریم که ایرلاین‌ها مدیریت درست و مناسبی دارند و اصرار برای دریافت ارز دولتی به معنای وجود مشکل در ایرلاین‌هاست.

این کارشناس بررسی اقتصادی حمل و نقل هوایی ادامه می‌دهد: مشکل اینجاست که ایرلاین‌ها نتوانسته‌اند که خود را با روش‌های روز دنیا تطبیق دهند، بهره وری هواپیماها را افزایش دهیم و...

یوسفی با اشاره به اینکه مشکل اصلی ایرلاین‌های داخلی در مدیریت نامناسب آنهاست، می‌گوید: پرداخت ارز دولتی تنها مشکلات آنها را برای مدتی پنهان می‌کند و همین مقاومت‌ها در گذشته در برابر آزادسازی نرخ بلیت وجود داشت و ایرلاین‌ها معتقد بودند که شاهد کاهش شدید تقاضا با آزاد کردن نرخ دلار خواهیم بود درحالی که قیمت بلیت باید براساس عرضه و تقاضا تعیین شود.

 پرداخت ارز دولتی منطقی نیست

او ادامه می‌دهد: پرداخت ارز دولتی به تمام ایرلاین‌ها و تبعیض بین این بخش از حمل و نقل در شرایطی که ایرلاین‌ها تلاشی برای کاهش تاخیرهای پروازی انجام نمی‌دهند، منطقی نیست.

این کارشناس اقتصاد حمل و نقل هوایی اضافه می‌کند: عدم پرداخت ارز دولتی و استفاده ایرلاین‌های از ارز آزاد موجب می‌شود که آنها در برنامه‌ریزی پروازهای خود دقت بیشتری به خرج دهند و پروازها در صورت بازدهی اقتصادی انجام می‌شوند ضمن اینکه آنها بالاخره مجبور به پذیرش شرایط و تطبیق خود می‌شوند.

به گفته یوسفی، با افزایش قیمت بلیت که درپی آزاد شدن نرخ ارز رخ می‌دهد به‌طور حتم بخشی از متقاضیان سفرهای هوایی دیگر قادر به استفاده از این مود حمل و نقل نخواهند بود و با این روش هم تقاضا تعریف می‌شود و هم هزینه‌های یک شرکت پوشش داده می‌شود.

او بیان می‌کند: ارائه ارز دولتی به واردات کالاهای اساسی مانند دارو که قشر ضعیف جامعه از آن استفاده می‌کنند پرداخت ارز منطقی است اما برای استفاده از هواپیما که در تمام دنیا به عنوان کالایی لوکس محسوب می‌شود پرداخت ارز دولتی اقدام درستی نیست.

کارشناس ارشد برنامه‌ریزی حمل و نقل هوایی درباره پرداخت ارز دولتی به ایرلاین‌ها می‌گوید: اگر این ارز به ایرلاین‌ها پرداخت نمی‌شد و آنها مجبور به هماهنگی خود با وضعیت موجود می‌شدند، شرایط برای رقابت با ایرلاین‌های خارجی ایجاد می‌شد، اما باید این موضوع را هم درنظر گرفت که به دلیل سیاست‌های اشتباه در بخش اقتصاد کلان، ایرلاین‌ها باید حمایت شوند و هزینه- درآمد آنها همخوانی نخواهد داشت.

ابراهیم پور ادامه می‌دهد: با درنظر گرفتن این موضوع که ایرلاین‌های داخلی با ایرلاین‌های مهم دنیا که در همسایگی ایران هستند باید دولت راهکارهایی را برای حمایت از ایرلاین‌ها به کار بندد. او تصریح می‌کند: البته این حمایت دولتی با حساب و کتاب باشد و بدون آنالیز صورت نگیرد و مقداری از هزینه‌های دریافت شده از ایرلاین‌ها به صورت ارزی و مابقی ریالی باشد و براساس آن مقداری از هزینه‌های ارزی با نرخ دولتی در اختیار ایرلاین‌ها قرار گیرد.

  افزایش بدهی ایرلاین‌ها به شرکت فرودگاه‌ها

محمدرضا ابراهیم پور، کارشناس برنامه‌ریزی حمل و نقل هوایی به تبعات منفی آزاد‌سازی نرخ دلار برای ایرلاین‌های می‌پردازد و افزایش بدهی شرکت‌های هواپیمایی به شرکت فرودگاه‌ها را یکی از این اثرات منفی معرفی می‌کند. او درباره تاثیر نوسانات نرخ ارز بر پروازهای داخلی و خارجی به تعادل، می‌گوید: جهش قیمت دلار طی هفته‌های اخیر بیش از پیش بر قیمت بلیت پروازهای خارجی تاثیر داشته است زیرا هزینه ناوبری این پروازها به دلار حساب می‌شود اگرچه هزینه ناوبری پروازهای داخلی هم به دلار است اما این هزینه با تخفیف از ایرلاین دریافت می‌شود.

ابراهیم‌پور می‌افزاید: هزینه خدمات فرودگاهی در داخل کشور عمدتا ریالی حساب می‌شود اما این هزینه در پروازهای خارجی به دلار است ضمن اینکه سوخت پروازهای خارجی هم به دلار حساب می‌شود.

او ادامه می‌دهد: مالیات‌ها و عوارض فرودگاهی در پروازهای خارجی دلاری است و این موارد در پروازهای داخلی ریالی است که با در نظر گرفتن تمام این موارد مشخص می‌شود که هزینه پروازهای خارجی افزایش بیشتری نسبت به پروازهای داخلی خواهد داشت.

به گفته این کارشناس ارشد برنامه‌ریزی حمل و نقل هوایی، البته برخی آیتم‌ها از جمله هزینه‌های تعمیر و نگهداری، تامین قطعات و... برای تمام پروازهای داخلی و خارجی به صورت ارزی حساب می‌شود.

ابراهیم پور اضافه می‌کند: بسیاری از آیتم‌های هزینه‌یی شرکت فرودگاه‌ها که ایرلاین‌ها باید آنها را پرداخت کنند به صورت ارزی از آنها دریافت می‌شود که رقم آن به صورت توافقی بین شرکت فرودگاه‌ها و ایرلاین‌ها تعیین می‌شود.

او تصریح می‌کند: با توجه به اینکه مطالبات شرکت فرودگاه‌ها از ایرلاین‌ها به دلار است با افزایش نرخ دلار یا عدم پرداخت ارز دولتی به شرکت‌های هواپیمایی، بدهی آنها به شرکت فرودگاه‌ها بسیار بیشتر از رقم کنونی خواهد بود.

 تعطیلی ایرلاین‌ها با توقف  ارز دولتی

کاپیتان هوشنگ شهبازی که از موافقان ادامه پرداخت ارز دولتی به ایرلاین‌های داخلی و حمایت از آنها است، درباره تاثیر رشد نرخ ارز بر قیمت بلیت پروازهای داخلی و خارجی به «تعادل» می‌گوید: افزایش قیمت بلیت در پروازهای داخلی و خارجی با رشد نرخ دلار و همچنین قطع پرداخت ارز دولتی رخ می‌دهد.

او می‌افزاید: باتوجه به اینکه هزینه‌های وارده به ایرلاین‌ها با این تصمیمات افزایش می‌یابد و هزینه-درآمد یک شرکت هواپیمایی و بنگاه اقتصادی باید با هم همخوانی داشته باشد، بر همین اساس، آنها مجبور به افزایش قیمت بلیت هواپیما می‌شوند.

شهبازی ادامه می‌دهد: درصورت آزادسازی نرخ بلیت برای ایرلاین‌های داخلی، این شرکت‌ها برای اینکه از نظر مالی ضرر نکنند، باید قیمت بلیت پروازهای داخلی و خارجی خود را 3 تا 4 برابر افزایش دهند.

او اظهار می‌کند: البته وضعیت ایرلاین‌های دولتی در این شرایط متفاوت است، زیرا دولت با ارائه یارانه از این ایرلاین‌ها حمایت می‌کند، اما با قطع پرداخت ارز دولتی به ایرلاین‌ها خصوصی شاهد تعطیلی و توقف فعالیت آنها خواهیم بود.

به گفته این کاپیتان با سابقه کشورمان، در حساب و کتاب‌های سازمان هواپیمایی کشوری و قیمت‌گذاری‌ها، هزینه‌های دریافت شده براساس فرمول صندلی-ساعت- پرواز تعیین می‌شود، یعنی محاسبه می‌شود که یک صندلی در هر پرواز چند ساعت اشغال می‌شود و براساس آن قیمت‌ها تعیین می‌شود.

او می‌افزاید: چون هزینه‌های هواپیما براساس دلار حساب می‌شود، هزینه‌های پرواز داخلی و خارجی تفاوتی نمی‌کند و با افزایش نرخ دلار شاهد افزایش هزینه‌های وارده به ایرلاین‌ها خواهیم بود.

شهبازی اظهار می‌کند: وضعیت ایرلاین‌های داخلی با توجه به تحمیل هزینه‌های سنگین ارزی روز به روز نامناسب‌تر می‌شود و در صورت قطع ارز دولتی به شرکت‌های هواپیمایی، در سه چهار ماه پس از اجرای این تصمیم شاهد تعطیلی تعدادی از این ایرلاین‌ها خواهیم بود.

او بیان می‌کند: با تعطیلی تعدادی از ایرلاین‌ها شاهد افزایش نرخ بیکاری هم خواهیم بود، زیرا هم‌اکنون حدود 50 هزار نفر در 17 ایرلاین کشور فعالیت می‌کنند که با تعطیلی شرکت‌های هواپیمایی تعدادی از آنها بیکار می‌شوند.

شهبازی اضافه می‌کند: با توجه به اینکه اغلب هزینه‌های مربوط به هواپیما ارزی است، یعنی خود هواپیما به دلار خریده می‌شود، قطعات تعمیری آن با دلار خریداری می‌شود، آموزش خلبان و گروه پروازی به دلار محاسبه می‌شود، رشد نرخ ارز تاثیر بسیاری بر هزینه‌های آن خواهد داشت.

این خلبان باسابقه کشورمان بااشاره به تاثیرتحریم‌ها بر صنعت هوایی می‌گوید: هم‌اکنون قطعات هواپیما سه تا چهاربرابر قیمت اصلی از بازار سیاه خریداری می‌شود و همین موضوع هزینه‌های زیادی را به ایرلاین وارد می‌کند بر همین اساس دولت باید از ایرلاین‌ها حمایت کند.