چالشهای توسعه بنگاههای کوچک و متوسط معدنی
بهرام شکوری| رییس کمیسیون معدن اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران| از دیرباز با تشکیل خانوادهها و پیوستن آنها به یکدیگر، قبیلهها شکل گرفت و از اتحاد قبیلهها با یکدیگر ملتها ایجاد شدند. این برداشت پایه اصلی نظریه «کوچک زیباست» شوماخر را پیریزی کرد که اهمیت SMEها را در ساختار پایه و اساس اقتصاد نشان میدهد.
اهمیت SMEها به اندازهای است که بطور متوسط از هر 5 شغل جدید در جهان، 4 شغل توسط SMEها به وجود میآید. بررسی روند توسعه کشورهای صنعتی نظیر انگلیس، آلمان، ژاپن و امثالهم نیز نشان میدهد که سرعت پیشرفتشان نشات گرفته از توجه به همین بنگاههای کوچک و متوسط صنعتی و معدنی بوده است.
مطالعات در کشور آلمان نیز نشان میدهد که بیش از 99 درصد بنگاهها (ازنظر تعداد) در قالب بنگاههای کوچک و متوسط فعالیت میکنند که 60 درصد از اشتغال این کشور و 47 درصد از ارزشافزوده اقتصاد کشور آلمان به این بنگاهها اختصاص دارد. تحلیل اتحادیه اروپا در سال 2015 در 172 منطقه از کشورهای مختلف اروپایی نیز نشان میدهد که SMEها میتوانند موتور توسعه باشند و رشد آنها با میزان فساد اداری رابطه عکس و با شفافیت رابطه مستقیم دارد.
نقش و اهمیت بنگاههای کوچک و متوسط در اقتصاد به نحوی است که بر حوزههای مختلفی نظیر اشتغالزایی، رشد صادرات، تجمیع پساندازهای خرد و همچنین هدایت بخش غیررسمی (بخشی از اقتصاد که نه مشمول مالیات میشود و نه از طرف دولت به هر شکلی بر آن نظارت صورت میگیرد) به بخش مولد اقتصاد، تاثیرات چشمگیری دارد. دیگر اینکه ایدههای کارآفرینی و دانشبنیان در بستر بنگاههای کوچک و متوسط رشد و گسترش پیدا میکند؛ به همین دلیل یک رابطه معنادار بین رونق بنگاههای کوچک و متوسط و توسعه کارآفرینی وجود دارد. بهعبارتدیگر اگر کارآفرینی را یک فرآیند در نظر بگیریم، بنگاههای کوچک و متوسط ابزار اجرایی آن در بخشهای مختلف اقتصاد هستند که حمایت از این بنگاهها به رشد و گسترش کارآفرینی منجر خواهد شد. از دیگر مزایای بنگاههای کوچک و متوسط رشد اقتصادهای محلی، نیاز به سرمایه اولیه کم، توزیع عادلانه ثروت و درنهایت زمینهساز اکتشافات ذخایر بزرگ است. در حوزه صنعت آمارها نشان میدهد که 98 درصداز بنگاههای صنعتی کشور مربوط به بخش خصوصی است و بنگاههای کوچک و متوسط 83 درصد و بنگاههای بزرگ تنها 17 درصد بنگاههای صنعتی خصوصی کشور را تشکیل میدهند. در راستای اهمیت و تاثیر این بنگاهها در حوزه معادن ایران نیز، میتوان به سهم 85 درصد آنها در اشتغالزایی اشاره نمود، همچنین 73 درصد از استخراج معادن کشور مربوط به بخش بنگاههای کوچک و متوسط است و 65 درصد تولید کشور نیز از طریق این بنگاهها تامین میگردد. ازاینرو بررسی موانع بنگاههای کوچک و متوسط در کشور بسیار حائز اهمیت است.از اصلیترین موانع پیشروی بنگاههای کوچک و متوسط میتوان به عدم دسترسی به اعتبارات، پرداخت نرخهای بهره بالا، عدم توانایی تامین وثایق درخواستی بانکها، توان پایین چانهزنی و از همه مهمتر کممهری و عدم حمایت دولتها از بخش معدن اشاره کرد. بطوریکه در گزارش موسسه مالی بینالمللی IFC از میزان دسترسی بنگاههای کوچک و متوسط به منابع مالی در سراسر جهان نشان میدهد که بیش از 59 درصد بنگاههای کوچک و متوسط در ایران از اعتبارات بانکی محروم هستند، این در حالی است که در قاره اقیانوسیه، امریکای شمالی و جنوبی و اروپای غربی، تنها کمتر از 20 درصد بنگاههای کوچک و متوسط از اعتبارات بانکی محروم هستند. درواقع از بزرگترین مشکلات واحدهای معدنی که اغلب بنگاههای کوچک و متوسط هستند، عدم امکان تامین مالی برای وارد شدن در پروسه فراوری مواد معدنی است.معادن کوچک و متوسط به دلیل ابعاد ذخیره معدنی، عدم دسترسی به سرمایه اولیه مکفی و دشواری اخذ مجوزهای محیط زیستی و دسترسی گران به منابع آب و انرژی، توان تاسیس واحدهای کنسانتره سازی را ندارند و تنها معدود بنگاههای معدنی هستند که از پس هزینههای این نوع سرمایهگذاری برمیآیند. لذا از مهمترین نیازهای این بخش جهت تامین مالی میتوان به اجرای نظام ثبت ارزش داراییهای معدنی جهت تسهیل دسترسی به منابع بانکی (پروانههای بهرهبرداری، دپوی محصولات)، تخصیص تسهیلات با نرخ متعادل و با دوره بازگشت طولانیتر به پروژههای مشترک فرآوری، تسهیل امکان تامین مالی از منابع متنوع (داخلی و خارجی)، تقویت بودجه و توسعه اهداف صندوقهای حمایتی مانند صندوق بیمه فعالیتهای معدنی، صندوق ذخایر ارزی، صندوق ضمانت صادرات، امکان دریافت بانک گارانتی و ساورینگارانتی جهت دسترسی به منابع ارزان خارجی، پیشخرید نمودن مواد استخراجی و تولیدی بنگاههای خصوصی و کوچک و متوسط اشاره نمود. درنهایت با توجه به بررسیهای صورت گرفته، بطور کلی دلایل عمده شرایط نامساعد بنگاههای کوچک و متوسط در ایران را میتوان در پررنگ بودن نقش دولت در بخش تولید، عدم توسعه بازارهای مالی و نبود استراتژی توسعه صنعتی و معدنی کشور خلاصه کرد. حال این سوال مطرح میشود که در این اوضاع نامساعد اقتصادی کشور، عدم تامین مالی، شرایط رکود و ... چگونه یک بنگاه کوچک و متوسط در بخش معدن میتواند سودده باشد. از مهمترین راهکارهای برونرفت از این وضعیت موجود، میتوان به ایجاد کنسرسیومهای بخش خصوصی و شکلگیری نهضت فرآوری و بهرهوری در حوزه معادن به عنوان یک الگوی موفق اشاره کرد.