خلق ثروت از زباله با مشارکت شهروندان

امروزه شهرنشینی شیوه غالب زندگی اجتماعی مردم جهان شده است، گسترش چشمگیر شهرنشینی با چنان وسعت، سرعت و شدتی صورت پذیرفته که چندان قدرت انتخاب دیگری باقی نمانده است. در این میان می‌توان گفت، روند هجوم به شهر تهران تابعی از فرایند جهانی شهرنشینی است، مهاجرت فزاینده مردم از شهرهای کوچک و روستاها به تهران مسائل و مشکلاتی را بر جای گذاشته است. فقدان منابع کافی، افزایش هزینه‌های نگهداری شهر و کاهش منابع درآمد پایدار شهری، استاندارد و کیفیت زندگی در شهر را به شدت تحت تأثیر قرار داده است و مشکلات بسیاری را برای شهروندان تهران پدید آورده است: کمبود مسکن، آلودگی هوا، معضلات حمل و نقل، بافت‌های فرسوده شهری، حاشیه نشینی، کمبود فرصت‌های فراغتی، تفریحی، ورزشی، کمبود مراکز بهداشتی و درمانی، آلودگی‌های زیست محیطی و بسیاری از آسیب‌های اجتماعی تنها بخشی از مشکلات حل نشده زندگی در شهر تهران است، بر این اساس، می‌توان ادعا کرد که مدیریت شهری دیگر قادر نخواهد بود با روش‌های معمول گذشته در ارائه خدمات یک‌سویه و بدون توجه به مشارکت اجتماعی شهروندان موفقیتی حاصل کند.

کمتر برنامه ریزی ملی و بین المللی وجود دارد که یکی از بخش های مهم آن مشارکت اجتماعی مردم نباشد؛ به عبارتی، مشارکت از شروط لازم تحقق توسعه در زمینه های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است که به نقش فعال و خلاق و اثر بخشی مردم در توسعه توجه دارد. بنابراین دراین نوشته بر آن شدیم تا وضعیت مشارکت شهروندان تهرانی در تفکیک زباله از مبداء و عوامل موثر بر آن از طریق سنجش میزان مشارکت در تفکیک زباله از منازل را مورد بررسی قرار دهیم. طبق ماده 7 قانون مدیریت پسماندها، مدیریت اجرایی کلیه پسماندها غیر از صنعتی ویژه در شهرها و روستاها و حریم آن‌ها به عهده شهرداری‌ها و دهیاری‌ها و در خارج از حوزه و وظایف شهرداری‌ها و دهیاری‌ها به عهده بخشداری‌هاست. مدیریت اجرایی پسماندهای صنعتی و ویژه  نیز به عهده تولید کننده خواهد بود و در صورت تبدیل آن به پسماند عادی ،شهرداری‌ها و دهیاری‌ها و بخشداری‌ها وظیفه حمل و دفن آن را بر عهده دارند . در همین قانون، پسماندها به ۵ گروه تقسیم می‌شوند:

پسماندهای عادی: که به صورت معمول از فعالیت‌های روزمره انسان‌ها در شهرها و روستاها و خارج از آن تولید می‌شود از قبیل زباله‌های خانگی و نخاله‌های ساختمانی.

پسماندهای پزشکی (بیمارستانی) به کلیه پسماندهای عفونی و زیان آور ناشی از بیمارستان ها، مراکز بهداشتی، درمانی، آزمایشگاه‌های تشخیص طبی و سایر مراکز مشابه گفته می‌شود. سایر پسماندهای خطرناک بیمارستانی از شمول این تعریف خارج است. پسماندهای ویژه (به جهت بیماری زایی، قابلیت انفجار یا اشتعال و ... به مراقبت ویژه نیاز دارد)پسماندهای کشاورزی (شامل فضولات و لاشه حیوانات و محصولات کشاورزی فاسد)پسماندهای صنعتی (شامل پسماندهای پالایشگاهی، نیروگاهی و امثال آن) (قانون پسماند، ۲۰۰۴)برای اجرایی شدن قانون مدیریت پسماندها، آیین نامه اجرایی آن در مصوب 5 مرداد 1384 هیئت وزیران به تصویب رسید.

این برنامه عملی ترین اقدام برای یکپارچه سازی و هماهنگی امور مربوط به مدیریت پسماند شهر تهران است. در تهیه برنامه جامع مدیریت پسماندهای تهران سیاست های عمومی کشور، شرایط خصوصی بازار، ضروریات جغرافیایی تهران و الزامات قانون مدیریت پسماند مورد توجه قرار گرفته است. در این برنامه مفهوم اصلی و پایه برای مدیریت پسماند کاهش فشار بر زمین، تصفیه بیولوژیکی مواد و تولید انرژی است.

 این برنامه به طور صریح کاهش، استفاده مجدد و باز چرخش، تولید مواد و انرژی و دفع را درهم می آمیزد. اما به رغم توجه قانونگذار به امر مدیریت پسماند و اجرایی کردن آن؛ این امر بدیهی است که مشارکت مردم، سهم بسیار مهمی در شکست و یا موفقیت این طرح و قانون داشته باشد، اما به رغم مهم بودن مشارکت شهروندان در تفکیک و مدیریت پسماند، در این قانون کم‌ترین توجه به مشارکت مردمی شده است.

مشارکت در امور شهری را می‌توان به معنایی شرکت و حضور جدی، فعال و آگاهانه  یگان های سازنده جامعه شهری در فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی زندگی شهری دانست. ضمناً مفهوم مشارکت در ادبیات توسعه اجتماعی- انسانی جایگاه ویژه‌ای یافته است. مشارکت مردمی، هزینه‌های ارائه خدمات و تبادلات و تعاملات مرتبط با مناطق شهری و سازمان‌های شهری مختلف نظیر بازسازی بافت‌های فرسوده شهری، حفظ و نگهداری از امکانات و تجهیزات شهری، پاکیزگی و زیباسازی محلات، مدیریت پسماند و تفکیک زباله شهری از مبدأ، توسعه فضای سبز و به طور کلی کنترل و نظارت از طریق سلسله مراتب مقررات بوروکراتیک را در حد قابل توجهی کاهش می دهد.

هزینه‌های اقتصادی در جوامع و سازمان‌هایی که مشارکت در امور پایین است، بالا است. در همین راستا مشارکت مردم در تفکیک و بازیافت زباله می‌تواند یکی از اقدامات صورت گرفته در زمینه توسعه اجتماعی و انسانی باشد. همچنین اگر مشارکت شهروندان در تفکیک زباله (با فرض مهیا بودن زیر ساختهای موجود برای این کار) به طور کامل انجام پذیرد، می تواند ثروت قابل توجهی برای مدیریت شهری و شهروندان تهرانی تولید کند. به عبارتی می توان گفت، هر چه مشارکت در نظام مدیریت شهری بالا باشد، موجب کاهش هزینه‌های مربوط به تعاملات رسمی می‌شود.