اجرای قانون بانکداری بدون‌ربا زیرساخت‌های بانکداری‌اسلامی را فراهم می‌کند
آیت ا... ابراهیمی
مدیرعامل بانک انصار
بانکداری‌اسلامی به عنوان زیربنای اقتصادمقاومتی، توسعه بخشِ واقعی اقتصاد، کارآمدی و عدالت اجتماعی را مبتنی بر تجهیز مشارکتی منابع، تسهیم سود و زیان و خدمات کارمزدی جست‌وجو می‌کند. هدف کلیدی بانکداری‌اسلامی رونق اقتصادی در بستر عدالت‌اجتماعی و اعتلای مادی- معنوی جامعه متکی به روحیه خداباوری است و براین اساس، تردیدی نیست که بانکداری‌اسلامی بدون فراهم‌شدن الزامات، شرایط و شروط بسیار، میسر ومحقق نمی‌شود.
شاید بتوان یکی از الزامات نیل به بانکداری‌اسلامی را اجرای کامل قانون عملیات بانکداری بدون‌ربا در شبکه بانکی کشور دانست، زیرا این قانون بسترهای حقوقی، مادی و فرهنگی موردنیاز بانکداری اسلامی را به عنوان سطحی عالی‌تر در مناسبات تجاری- مالی جامعه اسلامی فراهم می‌کند. این قانون که در سال 1362 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده، مشتمل بر بیست و هفت ماده و چهار تبصره و هدف نخست آن، «استقرار نظام پولی و اعتباری بر مبنای حق و عدل (با ضوابط اسلامی) به منظور تنظیم گردش صحیح پول و اعتبار در جهت سلامت و رشد اقتصاد کشور» است.
شهید مطهری عدالت و حق را که در هدف نخست قانون عملیات بانکداری بدون ربا آمده است، به هم مربوط می‌داند. او می‌گوید: «عدالت نقطه مقابل ظلم و تبعیض است. افراد بشر در دنیا برحسب خلقت و فعالیت‌هایی که می‌کنند و استعدادهایی که از خود نشان می‌دهند، استحقاق‌هایی پیدا می‌کنند. عدالت عبارت است از اینکه آن استحقاق و آن حقی که هر بشری به موجب خلقت خودش و به موجب کار و فعالیت خودش به دست‌آورده است به او داده شود. این نقطه مقابل ظلم است که آنچه را که فرد استحقاق دارد به او ندهند و از او بگیرند، و نقطه مقابل تبعیض است که دو فرد که در شرایط مساوی قرار دارند، یک موهبتی را از یکی دریغ بدارند و از دیگری دریغ ندارند».
محققان بانکداری اسلامی نیز سه قاعده را برای نیل به عدالت مداری در اینگونه از بانکداری درنظرمی‌گیرند. نخستین آنها، «حق» استفاده و برخورداری از امکانات، منـابع و ثـروت‌های عمومی و همگانی به صورت برابر و یکسان برای تمامی افراد است. در قاعده دوم، هرکسی بیشتر و بهتر فعالیت نماید، سهم بیشتری از ارزش افزوده ایجاد شده را به خود اختصاص می‌دهد و از استحقاق برخوردارمی‌شود و قاعـده سـوم برتأمین نیـاز و احتیاج اقشار ضعیف و ناتوان به معنای واقعی، متمرکز است.
ایجاد تسهیلات لازم برای گسترش تعاون عمومی و قرض‌الحسنه از طریق جذب و جلب وجوه آزاد و اندوخته‌ها و پس اندازها و سپرده‌ها و بسیج و تجهیز آنها در جهت تامین شرایط و امکانات کار و سرمایه‌گذاری به منظور اجرای بند “۲ “ و “۹ “ اصل چهل و سوم قانون اساسی یکی دیگر از هدف‌های قانون عملیات بانکداری بدون ربا ولاجرم الزامات ایجاد بانکداری اسلامی است؛ زیرا با اجرای آن، آیات شریف «وتعاونُوا على الْبِرِّ والتقْوى ولا تعاونُوا على الْإِثْمِ والْعُدْوانِ» و «لنْ تنالُوا الْبِرّ حتّى تُنْفِقُوا مِمّا تُحِبُّون» محقق و موجبات هم‌افزایی و برکت‌افزایی نظام مالی جامعه اسلامی فراهم می‌شود.
حفظ ارزش پول و ایجاد تعادل در موازنه پرداخت‌ها و تسهیل مبادلات بازرگانی هدف دیگر قانون بانکداری بدون‌رباست که بی‌تردید زمینه ساز احساس امید به آینده است و سرمایه‌گذاران را به پیگیری استقرار سیستم‌های تولید و مبادله کالا و خدمات ترغیب می‌کند. همچنین، تسهیل در مبادلات بازرگانی زمینه مصرف کالاها وخدمات تولیدشده را در جامعه فراهم می‌سازد که به معنای رونق اقتصادی و رشد رفاه عمومی است.
تسهیل در امور پرداخت‌ها، دریافت‌ها، مبادلات، معاملات و سایر خدماتی که به موجب قانون بر عهده بانک گذاشته می‌شود، هدف آخر قانون عملیات بانکداری بدون ربا است که بدون آن تحقق بانکداری اسلامی میسر نخواهد شد. به عبارت دیگر، بانک‌های دارای مطالبات معوق، گرفتار املاک تملیکی و ناتوان از تجهیز منابع و همچنین متأثر از معضلات اقتصاد مبتلا به رکودتورمی، نمی‌توانند به بانکی اسلامی و کارآمد تبدیل شوند، زیرا جریان فعالیت‌های بانک اسلامی باید روان، قانونی، شفاف و مبتنی بر اجرای دقیق عقوداسلامی و مساعدت بانک در حل معضلات اجرایی باشد.افزون‌براین، اگر براساس دیدگاه صاحبنظران در شرح ویژگی‌های بانکداری اسلامی، شروط هماهنگی این بانکداری با شریعت اسلام، کارآمدی، سازگاری با سایر امور جامعه و ایفای نقش کامل به عنوان موسسه تجاری سودآور را درنظر بگیریم، بازهم می‌توان ادعا کردکه اجرای قانون عملیات بانکداری بدون ربا باعث انطباق بانکداری با مـوازین شریعت، کارآمدی و سازگاری با سایر امور جامعه می‌شود، زیرا در این قانون به صراحت بر انجام معاملات براساس عقوداسلامی نظیر مشارکت، مضاربه، اجاره‌به‌شرط‌تملیک، معاملات اقساطی، مزارعه، مساقات و... مبتنی بر سود و زیان متقابل تأکید شده است. از سوی دیگر، ناکامی در پیاده‌سازی کامل قانون بانکداری بدون‌ربا طی سال‌های اخیر در کشور که با موانع و مشکلات عدیده‌ای همراه بوده، تأسیس بانکداری‌اسلامی مبتنی بر حذف ربا را دشوار کرده است. به عبارت دیگر، براساس ماده 21 قانون عملیات بانکداری بدون ربا «بانک مرکزی با هریک از بانک‌ها و نیز بانک‌ها با یکدیگر مجاز به انجام عملیات بانکی ربوی نیستند». این ماده لزوم تبعیت کلیه آحاد انسانی شبکه بانکی از نظام ارزشی- رفتاری اسلام، از یکسو میان مدیران و کارکنان و از سوی دیگر در مناسبات اجتماعی را ایجاب کرده و بنابراین پرهیز از رویه‌ها، شیوه‌ها وعادات رفتارسازمانی ربایی و خودمحورانه را ضروری ساخته است.
نظام رفتاری در درون بانک بدون هیچ تردیدی بر مناسبات بیرونی تأثیر داشته و از آن نیز تأثیرمی‌گیرد. اگرمنظومه مدیریتی در درون بانک بر اساس عدالت، حذف ربا و حقوق اسلامی شکل بگیرد و در آن افراد متعهد به آرمان‌های الهی و رستگاری عمومی برای دستیابی به اهداف، همه توان و انرژی خود را به‌کارگیرند، زمینه برای اعتمادسازی بیرونی و تشویق ذینفعان به تداوم وگسترش مناسبات خود با بانک فراهم می‌شود؛ هرچند که لازمه تشکیل چنین مناسباتی پیاده‌سازی مدیریت جهادی مبتنی برباورهای اسلامی باشد.در بُعد برون سازمانی بانک که رابطه مدیران وکارکنان با سهامداران، سرمایه‌گذاران، مشتریان، رسانه‌ها، رقبا، بانک مرکزی و عموم مردم تنظیم می‌شود، شبکه بانکی نیازمند مقررات قانونی، تفاهم‌نامه‌ها و احکام فقهی روزآمد و نظارت‌های فقهی بر روندها و فرایندهای عملیات بانکی است. در این حوزه، همچنین مقوله مسوولیت‌های اجتماعی بانک اسلامی و نحوه وکیفیت برخورد با اموری مانند محیط زیست، مساعدت به ثبات اجتمـاعی- اقتصادی، احتـرام بـه ارزش‌ها و هنجارها شکل می‌گیرند که تقویت‌کننده مناسبات مبتنی بر ارزش‌های الهی واسلامی است. برای تأیید و تبیین چنین دیدگاهی، می‌توان دستاوردهای ارزشمند اجرای این قانون در بانک انصار را به عنوان شاهد مثال ارایه کرد. این امر در بانک انصار باعث شده تا کلیه عملیات بانکداری این بانک براساس عقود اسلامی انجام شود و زمینه‌ساز آن آموزش منابع انسانی بوده است که بطورکامل نسبت به عقوداسلامی اشراف پیدا کرده‌اند. همچنین، از طریق ایجاد سازوکارهای دقیق نظارتی اجرای این قانون پیگیری و مشکلات عملی آن برطرف شده است.
افزون براین، طی سال‌های گذشته راهبردها و سیاست‌های بانک به گونه‌ای تنظیم وتدوین شده‌اند که براساس آن تمامی مقررات مرتبط با اجرای این قانون و ازجمله کاهش نرخ سود علی الحساب پرداختی پیگیری شده و درحالی که برخی بانک‌ها و موسسات مالی- اعتباری خود را درگیر مسابقه افزایش این نوع سود کرده‌اند، این بانک در راستای تقویت سنت قرض‌الحسنه گام برداشت و بخش عمده‌ای از منابع خود را به شکل ارزان قیمت تأمین می‌نماید.
بنابرآنچه گفته شد، پیاده‌سازی بانکداری اسلامی نیازمند اجرای کامل قانون بانکداری بدون ربا در بستر فعالیت‌های بانکداری حرفه‌ای و مبتنی بر مسوولیت‌های اجتماعی در شبکه بانکی کشور است. تحقق اهداف این قانون که در این گفتار به آنها اشاره شد، زمینه ساز وضعیتی است که در آن امکان ورود به فضای بانکداری اسلامی بدون ربا و در راستای ایفای نقش فعال در اقتصادمقاومتی فراهم می‌شود و بانک‌های ایران از بحران کنونی خارج شده و برکات حاصله از اقدامات مبتنی بر عقود اسلامی بانک‌ها، سراسر جامعه را فرامی‌گیرد.
