دولت نامریی؟
منصور بیطرف
سردبیر
آدام اسمیت در قرن 18 میلادی در کتاب «ثروت ملل» از دست نامریی در اقتصاد سخن گفته بود که در اصل یک قانون طبیعی است که در عرضه و تقاضا و در روابط اقتصادی دخالت می‌کند و آنها را به سمت تعدیل می‌کشاند. اما او شاید نمی‌دانست که حدود دو قرن بعد نه «دست نامریی» بلکه «دولت نامریی» است که این نقش را در اقتصاد کشور ایفا می‌کند. نمونه آن را می‌توان در کشور خودمان مشاهده کرد.
در سه هفته گذشته شاهد آن بودیم که قیمت دلار روند صعودی به خود گرفت و به‌تدریج از 4100 تومان به 4700 تومان رسید. هر چند افزایش قیمت دلار در بازار آزاد ارز – به‌ویژه در سه ماهه چهارم سال - برای مردم کشور امر بی‌سابقه‌یی نبوده است اما به نظر می‌آید که برای مسوولان کشور ما یک اتفاق نادر بوده است، زیرا هفته گذشته روحانی در گفت‌وگوی تلویزیونی خود در پاسخ به سوال رشیدپور، مجری برنامه که پرسیده بود این گمانه هست که دولت به دلیل کسری بودجه قیمت دلار را بالا برده است، گفت که اصلا چنین نیست.
فی‌الواقع بالا بردن قیمت دلار در بازار آزاد سیاستی بوده است که از سال‌های دور به‌طور غیرمستقیم توسط دولت‌ها صورت می‌گرفته است. گزارش‌های آماری سال‌های گذشته نشان می‌دهد که جز سال 1392 که کشور در اوایل سه ماهه چهارم شاهد به فرجام رسیدن برجام بود در سال‌های بعد و نیز سال‌های ماقبل از سال 1392 قیمت دلار در این دوره در بازار جهش‌های تندی داشته است. البته این جهش‌ها طی 40سال گذشته باعث شده که مردم به یک تجربه‌یی دست یابند که طبق آن همیشه در نیمه دوم سال شاهد افزایش چنین جهش‌هایی باشند. اما از آنجا که عمده درآمد ارزی کشور در دست خود دولت است و خود دولت هم بزرگ‌ترین مصرف‌کننده ارز است علی‌القاعده می‌توان به چنین استنباطی دست یافت که خود دولت برای جبران کسری درآمد و جمع کردن پول این کسری، دست به چنین اقدامی بزند.
متاسفانه دخالت دولت در بازار ارز - چه برای پایین آوردن قیمت دلار و چه برای تعدیل قیمت آن - سابقه دیرینه‌یی دارد. در کتاب اقتصاد ایران که اخیرا توسط موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی – وابسته به سازمان برنامه و بودجه – منتشر شده یکی از سازوکارهای مخرب اقتصاد کشور را مداخله دولت در بازار ارز می‌داند.
شیوه‌های مداخله دولت در بازار ارز به طرق مختلف بوده است. عرضه ارز برای واردات ارزان، تخصیص ارز برای کالاهای اساسی و آنچه اخیرا هم به‌طور رسمی به آن اضافه شده و شاید حرکتی برای یک‌سان کردن نرخ ارز باشد، تخصیص ارز با قیمتی پایین‌تر از بازار آزاد به مردم است. اما آنچه مشهود است اینکه اگر دولت در پایان سال برای تامین کسری بودجه خود در بازار ارز مداخله نمی‌کند، چرا قیمت ارز نه تنها در امسال بلکه طی سالیان گذشته - یعنی 4دهه گذشته - همواره در سه ماهه چهارم سال افزایش داشته است؟ آیا این افزایش‌ها خود‌به‌خودی بوده و طبق قانون طبیعت عمل می‌کرده یا آنکه دستی از بیرون در آن مداخله می‌کرده است؟ به هر حال آنچه مشهود است این است که شادمان از آن هستیم که قیمت دلار به 4800 تومان نرسید و روی 4500 تومان ایستاد اما یادمان هم نیست که قیمت دلار در ماه اول امسال 3770 تومان بود و در شهریور ماه به3880 تومان رسید!
