پیچیدگی رابطه درآمد و هزینه برق در ایران

گروه انرژی|علیرضا کیانی|

وزارت نیرو در حال تعریف نظام تعرفه‌ای جدیدی است که بر اساس آن تعرفه‌ها بر اساس میزان مصرف مشترکان تعیین شود. در این طرح، تعرفه‌ها به عنوان ابزاری برای تنبیه مصرف‌کنندگان پرمصرف و تشویق برای مصرف‌کنندگان خوش‌ مصرف استفاده خواهد شد. وزارت نیرو عنوان کرده که هدف از افزایش قیمت برق، درآمدزایی نیست، بلکه هدف کنترل مصرف است. اظهارات مدیرعامل برق منطقه‌ای تهران در نشست خبری که روز گذشته در سالن همایش‌های این شرکت برگزار شد نیز نشان می‌دهد که مصرف تابع قیمت است. غلامرضا خوش‌خلق، در این نشست، عامل افزایش مصرف برق را سهم کم هزینه‌های برق در سبد مصرفی خانوار دانست.

خاموشی‌های امسال تذکاری بود برای بسیاری که وجود برق در زندگی روزمره خود را بدیهی می‌دانستند. بعد از آن بود که ترافیک اظهارنظرها و طرح‌ها برای مدیریت مصرف افزایش یافت و بحث «بدمصرفی» بیشتر مورد توجه عموم جامعه قرار گرفت. پس از آن صحبت نظام تعرفه‌ای جدید وزارت نیرو برای تغییر انگیزه‌های مشترکان در نحوه مصرف برق مطرح شد. خاموشی‌های تابستان که هنوز به خاطر‌ه‌ها نپیوسته و داغ بودن بحث نظام تعرفه‌ای وزارت نیرو بر نشست خبری مدیر عامل شرکت برق منطقه‌ای تهران سایه انداخته بود.

نشست، در ساختمان ستادی شرکت برق منطقه‌ای و با تاخیر آغاز شد. شروع صحبت‌های غلامرضا خوش‌خلق، مدیر عامل شرکت برق منطقه‌ای، به تاکید بر اهمیت این شرکت اختصاص یافت. او با اشاره به وظیفه شرکت برق منطقه‌ای تهران در تامین برق 3 استان قم، البرز و تهران گفت: «18 میلیون نفر یا 25 درصد از 35 میلیون مشترک کشوری در حوزه عملیاتی برق منطقه‌ای تهران هستند. همچنین، برق منطقه‌ای تهران 20 درصد از تاسیسات برق کشور را نیز در اختیار دارد». وی در ادامه گفت: «در کشور 16 شرکت برق منطقه‌ای داریم که بعضا بیشتر از یک استان را پوشش می‌دهد. در این میان، برق منطقه‌ای تهران هاب برق کشور بین شمال و مرکز کشور است».

اما صحبت‌های خوش‌خلق به سرعت به سمت آمارهای مصرف در سال‌های اخیر و به‌خصوص امسال تغییر جهت داد. اسلایدهایی که برای این جلسه تهیه شده بودند، پیک بار مصرف برق در حوزه عملیات شرکت برق منطقه‌ای را از سال 1390 به این سو نشان می‌داد. مدیر عامل شرکت با مروری بر داده‌های نقش بسته بر مانیتورها گفت: «در سال هدفمندی یارانه‌ها، که قیمت هر کیلووات برق افزایش یافت، رشد مصرف به زیر صفر رسید». بطور دقیق‌تر، اسلایدها نشان می‌دادند که مصرف نسبت به سال قبل از آن، 1.3 درصد رشد منفی داشت و به 7750 مگاوات رسید. اما این هم‌بستگی میان قیمت برق و مقدار مصرف دیری نپایید.

غلامرضا خوش‌خلق در ادامه گفت: «سال 91 با جهش دلار، باز قیمت برق عادی شد». قیمت دلار در این سال و در بازار آزاد از 1900 تومان در ابتدای سال به 3390 تومان در پایان سال رسید.مدیر شرکت برق منطقه‌ای تهران گفت که از سال 90 به این سو، «بطور میانگین 5 درصد رشد مصرف را تجربه کرده ایم». صحبت‌های خوش‌خلق با جزئیاتی بیشتر در اسلاید‌ها مشخص بود. بطور واضح از سال 90 تا 97، بار پیک مصرف سالیانه بین 2.7 (در سال 91) تا 6.8 درصد (در سال 92) رشد کرد.

«با ثابت بودن سایر عوامل، تقاضا با قیمت رابطه عکس دارد». این قاعده اولیه اقتصاد خلاصه نظر خوش‌خلق در مورد مصرف قیمت برق است. وی گفت: «آب و برق کمترین سهم از سبد مصرفی خانوارها را تشکیل می‌دهد و به این دلیل که قیمت کمی دارد، زیاد مصرف می‌شود». مدیر شرکت برق تهران با تاکید بر تاثیر قیمت در مصرف، قانونی را که بر اساس آن قیمت برق و آب مدارس رایگان خواهد شد را مستحق «بازنگری» خواند. خوش‌خلق به سهم 34 درصد مصرف خانوار از مصرف کل نیز اشاره کرد و عنوان داشت: «این بخش از مصرف جای کاهش داردو با کاهش مصرف می‌توان از سرمایه‌گذاری‌های سنگین جلوگیری کرد».

وزارت نیرو سال‌هاست که بر «واقعی» نبودن قیمت برق و مضرات آن‌ تاکید می‌کند. بدون در نظر گرفتن قیمت سوخت، تولید هر کیلو وات ساعت برق 100 تومان برای این وزارتخانه هزینه دارد اما دریافتی بین 60 تا 65 تومان است. اما فارغ از چالشی که این فاصله 40 تومانی میان هر کیلو وات ساعت تولیدی با دریافتی، آن‌هم با در نظر گرفتن گاز رایگان ایجاد می‌کند، این پرسش مطرح است که سهم هزینه آب و برق خانوار ایرانی نسبت به سهم این هزینه در کشورهای دیگر چگونه است؟ در اینجا «تعادل» با استناد به چند آمار مختلف سعی کرده است پاسخی منطقی به این پرسش پیدا کند.

در دنیا اغلب کشورهای اروپایی بالاترین نرخ برق و به تبع آن کمترین میزان مصرف را دارند. طبق گزارش وب‌سایت انرژی ترنزیشن، آمارها حاکی از این است که در آلمان مصرف‌کننده خانگی بطور متوسط حدود 93 یورو بابت هزینه برق خود پرداخت می‌کند. این هزینه برای حدود سالانه 3500 کیلو وات ساعت مصرف رقم می‌خورد که متوسط ماهانه مصرف را برای این میزان هزینه پرداختی چیزی حدود 291 کیلووات ساعت نشان می‌دهد. در آلمان هر کیلو وات ساعت برق 30.6 سنت یورو قیمت‌گذاری شده است. از سوی دیگر گزارش «متوسط درآمد اتحادیه اروپا» متوسط درآمد در آلمان را 2 هزار و 200 یورو نشان می‌دهد. هزینه برق در این وضعیت چیزی حدود 5 درصد از درآمد یک آلمانی است. این آمار در مورد مشترکانی که کمی بیشتر از متوسط، برق مصرف می‌کنند به 10 درصد می‌رسد.

در ایران طبق آمار ترازنامه انرژی، سرانه مصرف برق خانگی در سال 94 معادل 2 هزار و 858 کیلو وات ساعت بوده است. البته باید این موضوع را در نظر داشت که این متوسط در دو سر خود تفاوت‌های قابل توجهی دارد. برای مثال سرانه مصرف برق خانگی در استان بوشهر 11 هزار و 640 کیلو وات است. تفاوت اقلیم و همچنین شکل مصرف؛ بررسی جامع الگوی مصرف مشترکان خانگی در ایران را دشوار می‌کند. در ایران از لحاظ تعرفه مشترکان به 3 دسته ساکن در مناطق «سردسیر»، «عادی» و «گرمسیر» دسته‌بندی می‌شوند، سرانه مصرف در این 3 بخش بسیار متفاوت بوده و حتی داخل همین دسته‌بندی‌ها نیز تفاوت چشمگیری میان رفتار مصرف‌کنندگان مختلف وجود دارد.

پیشتر یک مقام وزارت نیروی ایران عنوان کرده است که 75 درصد مشترکان برق در این کشور قبض‌های برق زیر 25 هزار تومان پرداخت می‌کنند. قبوض برق در حال حاضر در ایران 40 روزه است. اگر برای منطقی‌تر شدن محاسبه، هزینه برق 30 روز را 20 هزار تومان برای این بخش در نظر بگیریم، هزینه برق چیزی حدود 0.6 درصد درآمد ناخالص متوسط خانوار ایرانی است. این درآمد در بودجه خانوار بانک مرکزی 3 میلیون و 660 هزار تومان اعلام شده است.

به دلیل نبود آمار دقیق از متوسط «دستمزد ماهیانه» در ایران امکان مقایسه هزینه برق با این شاخص وجود ندارد. به همین دلیل اگر دایره بررسی را محدود‌تر کنیم امکان مقایسه بهتری به دست می‌آید. برای مثال طبق گزارش «بررسی میزان متوسط حقوق و دستمزدهای تخصصی در ایران» که وب‌سایت ایران تلنت آن را منتشر می‌کند متوسط دستمزد ماهیانه مدیریتی در تهران 5 میلیون و 500 هزار تومان است. از سویی طبق آمارهای وزارت نیرو متوسط مصرف برق خانوار در تهران 200 کیلووات ساعت در ماه است (البته در فصول گرم سطح مصرف این استان بسیار بالاتر از متوسط است) . اما در این حالت قبض برق چیزی کمتر از 15 هزار تومان خواهد بود. به این ترتیب و با در نظر گرفتن متوسط دستمزد یک مدیر در تهران، او بطور متوسط کمتر از 3 دهم درصد از دستمزد خود را برای هزینه برق پرداخت می‌کند. در این سوی ماجرا نیز می‌توان پایین‌ترین سطوح دستمزدی در تهران که امور اداری و دفتری هستند را در نظر گرفت. برای این صنف هزینه متوسط برق در حدود 1.4 درصد از دستمزد است.

 خاموشی‌های روزهای تابستان

مدیر عامل شرکت برق منطقه‌ای تهران سپس به مساله خاموشی‌های امسال پرداخت. وی با اشاره به رابطه دما و افزایش مصرف برق گفت: «به ازای هر 1 درجه افزایش دما 1500 مگاوات به مصرف اضافه می‌شود». حدود یک‌سوم پیک کل کشور به سرمایش مربوط می‌شود و به‌گفته خوش‌خلق، بیشترین مصرف برق زمانی اتفاق می‌افتد که دما در همه مناطق کشور افزایش می‌یابد. وی در این باره‌ گفت: «در حدود یک ماه، به صورت همزمان دما در کل کشور افزایش یافت که این امر به افزایش مصرف برق منجر شد».

خوش‌خلق‌ به برآوردهای وزارت نیرو درباره مصرف برق در تابستان نیز اشاره کرد: «در سناریو بد وزارت نیرو برای سال جاری، بار پیک 10 هزار و 600 مگاواتی بود اما در واقع بار پیکی که امسال پشت سر گذاشتیم چیزی حدود 10 هزار مگاوات (10182) بود». وی دلیل تحقق نیافتن سناریو وخیم را صرفه‌جویی و تغییر ساعات اداری دانست و گفت: «در راستای کنترل بار پیک، طرح‌های تشویقی اجرا شد مثلا بخش کشاورزی اگر بین سال 12 تا 4 مصرف نکند، بقیه 20 ساعت را می‌توانستند مجانی استفاده کند. حتی خود ما زمانی که ساعت 11 می‌شد، از شبکه برق جدا می‌شدیم و به مولد اتکا می‌کردیم».

مدیر شرکت برق منطقه‌ای، کم آبی را مقصر اصلی خاموشی‌های امسال معرفی کرد و اذعان داشت: «در سال جاری ما 5000 مگاوات کمبود تولید در نیروگاه‌های برق‌آبی داشتیم که به دلیل کم آبی بود». وی ادامه داد که هم اکنون به «سالی 5هزار مگاوات افزایش ظرفیت شبکه‌ای احتیاج داریم» که توسعه زیرساخت زیادی را می‌طلبد. با این همه خوش‌خلق تاکید کرد که در دو سال گذشته «14 درصد ظرفیت سازی کردیم و به همین خاطر خاموشی‌های امسال به دلیل افزایش مصرف» نبوده‌اند. وی همچنین در پاسخ به سوالی در مورد آسیب‌ خاموشی‌ها به برخی صنایع نیز پاسخ داد: «ما بخش‌ها و صنایعی را ترغیب به داشتن ژنراتور می‌کنیم تا نه فقط در زمان پیک برق که حتی زمانی که حادثه‌ای اتفاق افتاد، فعالیت‌ها مختل نشود».

  مصائب شبکه برق تهران

بخشی از صحبت‌های مدیر شرکت برق منطقه‌ای تهران به تفاوت مصرف منطقه تهران و سایر مناطق برقی کشور و مشکلات توسعه شبکه برقی در تهران اختصاص یافت. غلامرضا خوش‌خلق درباره ترکیب مصرف برق در حوزه عمیاتی شرکت برق منطقه‌ای تهران و دیگر نقاط کشور گفت: « مصرف برق در بخش کشاورزی در کشور سهم بزرگی را دارد اما این مورد در تهران غایب است. در عوض در تهران مصارف برق بیشتر تجاری است و یا به دفاتر و صنایع برمی‌گردد هست».

 اما نوسانات قیمت ارز و افت ارزش ریال، روی پروژه نوسازی شبکه برق تهران نیز اثر داشته است. مدیرعامل شرکت برق منطقه‌ای در این زمینه با اشاره به سن بالا و بیش از 20 سالِ نیمی از تاسیسات شبکه برق تهران گفت: «شبکه ما در تهران هم قدیمی است و هم نیاز به توسعه دارد. تا افق 1403، رقم 10 هزار میلیارد تومان برای انجام طرح‌ها پیش‌بینی شده بود اما این قیمت دلار باید با توجه به افزایش قیمت فلزات رنگی مانند آلومنیوم و مس و ...سایر الزامات کار بازنگری شود. تخمین ما این است که برای انجام طرح‌ها 2 یا 3 برابر مقدار پیش‌بینی شده باید خرج کرد». از این منظر افزایش قیمت دلار، برخلاف استدلال برخی کارشناسان، نه تنها به نفع دولت تمام نشده، بلکه با افزایش مخارج دولتی فشار بیشتری را به بودجه و شرکت‌های دولتی وارد آورده و تامین مالی بسیاری از پروژه‌ها را با مشکل مواجه ساخته است.علاوه بر این، رییس شرکت برق منطقه‌ای تهران رابطه میان فرسودگی تاسیسات و هدر رفت برق را رد کرد و گفت: «زمانی که تاسیسات فرسوده می‌شوند تنها احتمال خرابی افزایش می‌یابد».

محدودیت‌های کار در تهران نیز از دیگر مشکلاتی بود که غلامرضا خوش خلق  بر آن دست گذاشت. وی در این باره گفت: « برای ما بحث تامین زمین و فعالیت در تهران یک مساله است؛ برای مثال در تهران تنها بین 12 تا 5 صبح اجازه کار برای کابل کشی وقت داریم». وی در پاسخ به سوال خبرنگار «تعادل» درباره نحوه پیشرفت پروژه‌های نوسازی با این محدودیت‌ها گفت: «با وجود محدودیت‌ها، دو سال 96 و 97، یک سوم کابل‌های منطقه تحت پوشش ما بازسازی شده است». خوش‌خلق هدف از توسعه و بهینه سازی شبکه را «پوشش 200 ساعت پیک سالیانه» عنوان کرد.

  تعامل با بخش خصوص

غلامرضا خوش‌خلق در مورد نحوه تعامل شرکت برق منطقه‌ای تهران با بخش خصوصی عنوان کرد: «بر اساس اصل 44 ما به اتکا به بخش خصوصی و واگذاری نیروگاه و حتی به خصوصی‌سازی شبکه توزیع (قانون مصوب سال 94، عملیاتی در 96) متعهدیم اما شرکت‌های برق منطقه‌ای را طبق قانون نمی‌توان خصوصی کرد». وی به اقدامات این شرکت برای کمک به تامین مالی شرکت‌های خصوصی نیز اشاره کرد و افزود: «تا آنجا که بشود و حتی به صورت اجاره به شرط تملیک با بخش خصوصی کار می‌کنیم».

خوش‌خلق سیاست اعطای یارانه به نیروگاه‌های کوچک را از روش‌های حمایت شرکت برق تهران از پا گرفتن نیروگاه‌های خصوصی کوچک معرفی کرد و گفت: «در سنوات گذشته دستور‌العملی برای خرید برق از نیروگاه‌های کوچک تدوین شد و در برق منطقه تهران نیز تعداد زیادی نیروگاه‌های کوچک در محل پست‌های این شرکت ایجاد شد. همینطور، در همین منطقه‌ ما برق را کیلوواتی 100 تومان از این نیروگاه‌های کوچک می‌خریم. از نیروگاه‌های تجدیدپذیر‌ ما برق را کیلوواتی 400 تا 500 می‌خریم در حالیکه قیمت فروش هر کیلو وات برق 70 تومان است».

مدیر شرکت برق منطقه‌ای تهران درباره جایگاه بخش خصوص در سیاست‌های توسعه شرکت متبوعش گفت: «در سال ما باید 5000 مگاوات افزایش ظرفیت ایجاد کنیم که بخش قابل ملاحظه‌ای از آن قرار است از سوی بخش خصوصی تامین شود».

در پایان، خوش‌خلق در پاسخ به سوالی درباره میزان اتکا شرکت برق منطقه‌ای به ظرفیت‌های داخلی می‌‌توان گفت که جز وسایل هایتک، تمام تجهیزات را می‌توان در کشور تولید کرد. وی میزان اتکای صنعت برق به تولید داخل را حدود 95 درصد اعلام کرد و گفت: «مثلا در دهه 60 ما دکل‌های برق را از هند وارد می‌کردیم اما حالا بیشتر نیاز‌ها در داخل تامین می‌شود. در کل صنعت برق بخش پیش‌رو در اتکا به صنایع ساخت داخل است».