چاشنی سیل گزنک؛ فعالیت دماوند یا تغییر اقلیم؟
گروه راه و شهرسازی زهره علامی
حدود یک هفته از وقوع سیل روستای گزنک استان مازندران میگذرد و بازار شایعات درباره علل وقوع این سیل همچنان داغ است، در این میان اظهار نظر سخنگوی سابق سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور هم در اوج گرفتن شایعات و نگرانیها درباره وقوع سیل در گزنک به دلیل گرم شدن بدنه قله دماوند و آب شدن یخبرفها بیتاثیر نبود.
محمد جواد بلورچی طی گفتوگویی با اعلام نظر درباره اینکه فاجعه در کمین تهران است، اعلام کرد که مدلهای نقشهبرداری که از آتشفشان دماوند توسط تصاویر ماهوارهای دریافت شده، نشاندهنده تغییر شکلهای دایمی در قله دماوند است که این تغییر شکل در نهایت روزی به انفجار و آتشفشان منجر خواهد شد.
هشدار درباره وقوع فاجعه براثر فعال شدن دوباره آتشفشان دماوند در شرایطی است که کارشناسان حوزه زمینشناسی، وقوع سیل در گزنک را نشانهای کافی برای اثبات فعال شدن دماوند نمیدانند اگرچه احتمال ارتباط بین این دو موضوع را هم رد نمیکنند، اما بحث برسر این است که فعالیت دوباره آتشفشان، نشانهها و علایمی دارد که طی هفتههای اخیر نشانه مشخصی از جمله افزایش گازهای متصاعدشده از این قله، ثبت خردلرزههای بسیار در اطراف دماوند و ... مشاهده نشده است. برهمین اساس نمیتوان تنها به وقوع سیل در یکی از مناطق اطراف آتشفشان به عنوان نشانهای کافی استناد کرد.
اگرچه نتایج به دست آمده از گفتوگوهای انجام شده روزنامه تعادل با کارشناسان حوزه زمینشناسی نشان میدهد که اطلاعات کسب شده از وضعیت کنونی آتشفشان دماوند برای اظهارنظر درباره فعالیت یا عدم فعالیت دوباره این آتشفشان کافی نیست و با توجه به اهمیت دماوند باید فعالیت این آتشفشان به صورت همیشگی مورد پایش قرارگیرد تا بتوان درباره این موضوع با قطعیت و به صورت علمی اظهارنظر کرد.
پس پیشنهاد میشود که هرچه زودتر و برای کاهش نگرانیها درباره وقوع آتشفشان دماوند، سازمان زمینشناسی و اکتشافات معدنی به عنوان متولی این موضوع، پایش این آتشفشان و سایر آتشفشانهای نیمه فعال کشور را در دستور کار قرار دهد. زیرا به گفته کارشناسان پیش بینی وقوع آتشفشان مانند زلزله پیچیده و غیرممکن نیست و با نصب ایستگاههای لرزه نگاری و سنجندههای مربوط به این موضوع به خوبی میتوان فعالیت آتشفشان را مورد مطالعه و بررسی قرارداد.
وقوع سیل گزنگ براثر گرمای هوا
علی بیتاللهی، رییس بخش زلزله نگاری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی نشانهها برای فعال شدن دوباره آتشفشان دماوند را کافی نمیداند و درباره ارتباط میان سیل گزنک و احتمال فعال شدن آتشفشان دماوند به «تعادل» میگوید: براساس اطلاعات به دست آمده از اهالی و مسوولان منطقه گزنک درباره وضعیت آب و هوایی این منطقه، میتوان اینگونه نتیجهگیری کرد که وقوع سیل در اثر گرم شدن هوای منطقه بهطور ممتد و آب شدن یخهای دامنه کوه بر اثر این گرما رخ داده است.
او میافزاید: براساس گرمای هوا طی ماههای اخیر محصول باغهای گیلاس این منطقه هم بهشدت کاهش یافته است پس در واقع گرمای هوا مستمر بوده و مربوط به هفتههای اخیر نبوده است.
رییس بخش زلزلهشناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ادامه میدهد: اقلیم در منطقه دماوند درحال تغییر است، حجم یخچالها و برفهای منطقه بهشدت کاهش یافته و هوا در این منطقه گرم شده است.
به گفته بیتاللهی، پوشش گیاهی مسیرهای اطراف رودخانه هراز از بین رفته است و همین موضوع، شرایط زمین را برای جاری شدن روان آبها فراهم میکند که منشا آنها ذوب شدن برف دامنههاست.
او اضافه میکند: فعالیتهای آتشفشانی به علت انفجارهای رخ داده در داخل زمین با زمین لرزههای خفیف همراه است و دستگاههای لرزه نگاری این فعالیتها را ثبت میکند.
به گفته رییس بخش زلزلهشناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با توجه به اینکه آتشفشان حالت مخروطی دارد برای بررسی فعالیتهای آن باید ایستگاههای لرزه نگاری دربخشهای مختلفی از آن نصب شود زیرا آتشفشانها مانند گسلها خطی نیستند و باید ایستگاههای لرزه نگاری در کمربند این آتشفشان قرارگیرد.
بیتاللهی اضافه میکند: اگر فعالیت لرزه نگاری اطراف آتشفشان دماوند مورد بررسی قرار گیرد به راحتی میتوان درباره فعال شدن این آتشفشان اظهار نظر کرد زیرا یکی از راههای تشخیص فعالیت آتشفشان، وقوع خرد لرزههاست.
او بیان میکند: غیر از چند لرزه نگاری که برای ثبت زلزله در استان تهران، البرز و مازندران وجود دارد و خرد لرزههای اطراف دماوند را ثبت میکند، شاخص و سنجنده دیگری که فعالیت دماوند را بررسی کند وجود ندارد و نمیتوان تنها با وقوع یک سیل درباره فعال شدن دوباره آتشفشان دماوند اظهار نظر کرد، به عنوان نمونه دماسنج یا ترمومتری برای ثبت تغییرات دمای برخی بخشهای پوسته آتشفشان دماوند مورد استفاده قرار نمیگیرد.
رییس بخش زلزلهشناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ادامه میدهد: با توجه به اینکه سنجندههای مشخصی برای بررسی این آتشفشان وجود ندارد و این آتشفشان نمودی غیرعادی هم در ماههای اخیر نداشته است و نشانههای به دست آمده هم کافی نیست نمیتوان تنها به وقوع سیل در گزنگ اکتفا کرد.
بیتاللهی ادامه میدهد: علایم غیرعادی مانند متصاعدشدن بیش از حد گازها و علایمی که در وقوع آتشفشانهای ایتالیا، آمریکای جنوبی و ... رخ داده، مشاهده نشده است بنابراین نمیتوان ارتباطی بین سیل گزنک و فعال شدن آتشفشان دماوند، پیدا کرد.
او با اشاره به تفاوت میان زلزله و آتشفشان میگوید: زلزله را نمیتوان پیش از وقوع آن پیش بینی کرد اما آتشفشان پدیدهای است که میتوان پیش از رخداد آن و با کسب اطلاعات درباره احتمال وقوع یا عدم وقوع آن اظهار نظر کرد.
رییس بخش زلزلهشناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، اضافه میکند: وقوع سیل در اطراف منطقه دماوند غیر طبیعی نیست و درسال 69 هم سیلی با شدت بیشتر از سیل رخ داده در هفته گذشته منطقه گزنک را در برگرفت.
بیتاللهی با اشاره به وقوع سیل گزنک ادامه میدهد: دلیل اصلی این سیل، گرم شدن هوای منطقه و اقلیم، ذوب شدن یخها و ... است و احتمال جاری شدن دوباره سیل وجود دارد زیرا هوا به صورت ممتد در این منطقه گرم بوده است.
تغییر در دماوند اثبات نشده است
او درباره اظهار نظر سخنگوی سابق سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور که خبر از تغییرشکل دایمی آتشفشان دماوند داده بود، میگوید: با وجود بررسیهایی که بنده در این زمینه و برای کسب منبع انتشار تصاویر ماهوارهای حاکی از وجود تغییرات انجام دادم اما منبع مشخصی برای این موضوع نیافتم.
بیتاللهی ادامه میدهد: با وجود اظهارات انجام شده در این زمینه از سوی سخنگوی سابق سازمان زمینشناسی، مرجع قابل اعتمادی برای تایید این ادعا وجود ندارد، در عین حال، وجود پتانسیل برای فعال شدن دوباره آتشفشان دماوند اثبات شده است، زیرا این آتشفشان جزو آتشفشانهای نیمه خاموش محسوب میشود.
رییس بخش زلزلهشناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، اضافه میکند: خروج گازهای متصاعد شده از آتشفشان دماوند به خوبی حاکی از نیمه فعال بودن آن دارد اما احتمال فعال شدن دوباره این آتشفشان علایم و نشانههایی دارد که این نشانهها رصد نشده است.
او تصریح میکند: سیل گزنک بر اثر فعالیت آتشفشانی و گرم شدن دامنههای دماوند نیست و در اثر گرمای ممتد هوا رخ داده است و این به دلیل اقلیم نیمه خشک ایران است که این موضوع در دامنههای سهند و سبلان هم دیده میشود که علت آن کمبود نزولات آسمانی طی سالهای اخیر است.
به گفته بیتاللهی، پوشش برفی منطقه دماوند به علت گرمای بالای هوا و نبود نزولات مناسب آسمانی و ... موجب آب شدن برفها شده و به دلیل تنگ بودن دره گزنک، وقوع سیل کاملا طبیعی است.
پخش خاکستر درصورت فعال شدن
رییس بخش زلزلهشناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی درباره احتمال وقوع فاجعه با فعال شدن دوباره آتشفشان میگوید: علامت و نشانهای برای فعالیت مجدد این آتشفشان وجود ندارد، اما برای روشن شدن حجم فعالیت آتشفشان دماوند، میتوان به کوههای شمالی استان تهران که تا کرج و قزوین کشیده شده و همچنین در اطراف مازندران، اشاره کرد که ضخامت عمدهای از این کوهها ناشی از تهنشین شدن خاکسترهای آتشفشانی دماوند در زمان فعالیت بوده است، یعنی شعاع فعالیت دماوند در این حد است.
بیتاللهی ادامه میدهد: تاثیرگذاری فعالیت آتشفشان دماوند تا تهران طبیعی است و باد تمام خاکسترهای آتشفشانی را فراتر از تهران پخش میکند اما مواد مذاب در اطراف قله پخش میشود.
او اضافه میکند: در وقوع آتشفشان دو موضوع مهم وجود دارد یکی مواد مذاب خارج شده از آن است که نهایت تا دامنه ارتفاعات کشیده میشود و فراگیری آن قابل توجه نیست و اطراف قله را دربرمی گیرد زیرا این مواد مذاب در مواجهه با هوا سرد میشود یعنی باوجود آنکه دمای مواد مذاب حاصل از آتشفشان گاهی به بالای 1500 درجه سانتیگراد میرسد اما در محیط به سرعت منجمد شده و سنگ میشود.
به گفته رییس بخش زلزلهشناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، موضوع دیگر بحث خاکسترهای حاصل از آتشفشان است که دامنه اثر آن تهران، سمنان، البرز و مازندران را در برمیگیرد و به صورت ابر غلیظی وسعت زیادی را به خود اختصاص میدهد.
3 زلزله اخیر دماوند، جزیی بود
بیتاللهی درباره وقوع سه زلزله در اطراف دماوند طی یک روز در هفته گذشته و احتمال ارتباط آن با فعال شدن آتشفشان دماوند میگوید: این زلزلهها تنها در یک روز و در گسل مشا رخ داد که متوقف شد و تنها هم در یک نقطه رخ داد در حالی که در صورت فعال شدن آتشفشان وقوع خرد لرزهها باید در نقاط مختلف مخروط رخ دهد.
او ادامه میدهد: جواب دادن درباره فعال شدن دماوند مانند وقوع زلزله پیچیده نیست و اگر ایستگاههای لرزه نگاری و سنجندههایی را به صورت کمربندی در اطراف این کوه جانمایی کنیم به خوبی میتوان فعالیتهای این آتشفشان را پایش کرد و فعال شدن آن کاملا قابل پیش بینی است.
رییس بخش زلزلهشناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی اضافه میکند: درحال حاضر زلزله نگارهای نصب شده در اطراف دماوند برای سنجش وضعیت این آتشفشان نیست و برهمین اساس شاید خرد لرزههای رخ داده در این زمینه را ثبت نکند درحالی که برای بررسی وضعیت دماوند باید ایستگاهها و سنجندههایی به صورت ویژه اختصاص یابد.
اظهار نظر قطعی ممکن نیست
فریبرز مسعودی، استاد زمینشناسی دانشگاه شهید بهشتی، وقوع سیل در گزنک را نشانهای کافی برای اظهار نظر قطعی درباره فعال شدن دوباره آتشفشان دماوند نمیداند و در این زمینه به «تعادل» میگوید: دماوند، آتشفشان شناخته شدهای نیست، برهمین اساس نمیتوان با قطعیت درباره وضعیت کنونی فعالیت این آتشفشان قضاوت کرد.
مسعودی میافزاید: مطالعات جدیدی در زمینه آتشفشان دماوند در حال انجام است، اما حجم نتایج به دست آمده به گونهای نیست که با واقعه کوچکی همچون سیل گزنک بتوان درباره فعالیت این آتشفشان اظهار نظر قطعی کرد.
دماوند نیمهفعال است
او ادامه میدهد: البته امکان ارتباط بین سیل گزنک و فعال شدن آتشفشان دماوند وجود دارد، زیرا دماوند آتشفشان نیمه فعال است که فعالیتهایش در حال تغییر است به عنوان نمونه گازهای متصاعدشده از آن بیشتر میشود، حرکات مواد مذاب، زلزلههایی را در منطقه پلور ایجاد میکند، بنابراین با این نشانهها امکان چنین ارتباطی وجود دارد، اما برای اظهار نظرقطعی دراین زمینه، نیازمند مطالعات میدانی بیشتری هستیم.
به گفته این زمین شناس، باید سازمانی متولی بررسی فعالیتهای آتشفشان های کشور و از جمله دماوند شود. البته گروههایی به صورت مجزا بررسیهایی انجام دادند اما پایش دماوند هیچگاه به صورت مداوم انجام نشده است و گروههای کنونی، یک پایگاه دایمی ندارند که بتوان اطلاعات کاملی را دراین زمینه جمعآوری کرد.
بررسی 2 مرحلهای آتشفشان دماوند
مسعودی درباره چگونگی بررسی فعالیت آتشفشان دماوند میگوید: این بررسی دو مرحله دارد، در مرحله نخست باید دماوند را بشناسیم که اگر بودجه مناسبی برای آن تعیین شود طی 6 ماه میتوان وضعیت کنونی فعالیت آتشفشان دماوند را مشخص کرد، اما پس از این مرحله، در گام بعدی باید پایش دماوند به صورت همیشگی و مداوم انجام شود.
او اضافه میکند: برای اظهارنظر درباره دماوند، این آتشفشان باید به صورت مداوم پایش و بررسی شود، شدت گازهای این آتشفشان باید مورد بررسی قرار گیرد حرکات لرزهای هم مورد مطالعه قرار گیرد تا با توجه به این بررسیها بتوان درباره وضعیت آتی آتشفشان دماوند با قطعیت صحبت کرد.
این استاد زمینشناسی دانشگاه معتقد است: به تازگی گروهی به سرپرستی یکی از استادان دانشگاه خوارزمی با همکاری سایر کشورها از جمله روسیه از گازهای متصاعدشده این آتشفشان نمونهبرداری کردند که نتیجه مطالعات روی این گازها هنوز مشخص نشده است.
مسعودی با انتقاد از بیتوجهی نسبت به وضعیت آتشفشان دماوند میگوید: مطالعاتی که تاکنون انجام شده براساس علاقه شخصی استادان زمینشناسی و با همکاری کارشناسان سایر کشورها بوده است و متاسفانه هیچ نهاد یا ارگانی متولی بررسی وضعیت فعالیت آتشفشان دماوند نشده و بودجهای هم به این موضوع اختصاص نیافته است.
او تصریح میکند: در بررسی وضعیت آتشفشان دماوند بررسی روی گازهای متصاعدشده از آتشفشان دماوند بخشی از مطالعات در این زمینه است و مطالعات ژئوفیزیک و ... هم برای بررسی وضعیت کنونی این آتشفشان باید انجام شود.
این استاد زمینشناسی دانشگاه شهیدبهشتی ادامه میدهد: یکی از اقدامات لازم پهنهبندی مناطق خطر است، به عنوان نمونه حتما نباید مواد مذاب از این آتشفشان بیرون ریخته و مشکل ایجاد کند بلکه حرکت مواد مذاب در آتشفشان و گرم شدن دامنه این کوه و به تبع آن وقوع سیل، میتواند مشکلاتی به همراه داشته باشد.
مسعودی اظهار میکند: باید پهنههای خطر آتشفشانها از جمله آتشفشان دماوند مشخص شود تا بدین صورت تعیین شود که آتشفشان اگر زلزلههای کوچک ایجاد کرد، این زلزله چه مناطقی را درگیر میکند یا اینکه درصورت متصاعدشدن گاز، این گازها در چه مناطقی پخش میشود و... پس باید پهنهبندی انجام شود.
نبود عزم ملی برای پایش دماوند
به گفته او، برای انجام مطالعات درباره آتشفشان دماوند تجهیزات و امکانات لازم وجود دارد فقط نیاز به عزم ملی و جدی در این زمینه احساس میشود و با تخصیص بودجه و بهرهگیری از دانش استادان دانشگاهی و همکاری سایر کشورها به راحتی میتوان در این زمینه اقدامات مناسب و قابل توجهی انجام داد.
این زمین شناس درباره اظهارنظر برخی کارشناسان درباره نبود ناهنجاری در ایستگاههای اطراف کوه دماوند و نتیجهگیری درباره عدم فعالیت دوباره این آتفشان میگوید: آتشفشان دماوند، آتشفشانی نیمه فعال است که مواد مذاب در آن وجود دارد و نشانه این نیمه فعال بودن هم وجود چشمه آب گرم دراطراف این قله، خروج گاز و ... است اما موضوع مهم در وضعیت این آتشفشان این است که ماده مذاب در چه عمقی قرار دارد و تغییرات ایجاد شده در سطح این ماده مذاب چگونه است، درواقع باید به صورت مداوم سطح و عمق ماده مذاب مورد بررسی قرار گیرد.
او بیان میکند: ایستگاههای لرزه نگاری باید در سه بخش این آتشفشان وجود داشته باشد تا امواج را از سه قسمت مختلف دریافت کند و براساس امواج دریافت شده وضعیت کنونی آتشفشان بازسازی شود، درواقع برای آتشفشان شناسها بیش از همه اطلاعات کسب شده از ایستگاههای لرزه نگاری، عمق ماده مذاب و ساختار داخلی آتشفشان مهم است تا وجود بیهنجاری یا ناهنجاری در آتشفشان .
مسعودی اظهار میکند: آتشفشان شناسها اطلاعات حاصل از ایستگاههای لرزه نگاری را که درباره چگونگی مواد مذاب و حرکات آنها است بیشتر مورد بررسی قرار میدهند و براساس این اطلاعات میتوانند درباره فعالیت آتشفشان ها اظهار نظر کرد.
این استاد زمینشناسی دانشگاه شهیدبهشتی بااشاره به اهمیت بررسی خواص لرزهای آتشفشان ها برای مطالعه وضعیت آنها میگوید: از این خواص میتوان پی برد درچه منطقهای مواد مذاب و کجا جامد است و سپس این اطلاعات بازسازی شده و مورد استفاده قرار گیرد.
او ادامه میدهد: با توجه به اینکه دماوند در نزدیکی پایتخت قرار دارد و فعال شدن دوباره این آتشفشان میتواند تبعات منفی به همراه داشته باشد بررسی و پایش مداوم این آتشفشان باید هر چه زودتر در دستور کار قرار گیرد.
زلزلههای آتشفشانی بزرگای کمی دارند
مسعودی درباره وقوع فاجعه در شهرهای اطراف دماوند، استانهای تهران، مازندران و ... با فعال شدن این آتشفشان اظهار میکند: فاجعه درجات متفاوتی دارد، فاجعه در مراحل پایینتر موجب گرم شدن قله و وقوع سیلاب میشود و در مراحل بالاتر به وقوع زلزله و ... میانجامد
این زمین شناس اضافه میکند: اظهار نظر درباره چگونگی و بزرگی فاجعه رخ داده با فعال شدن آتشفشان دماوند با توجه به اطلاعات ناکافی در این زمینه منطقی به نظر نمیرسد اما میتوان گفت که این آتشفشان یک آتشفشان انفجاری است.
او بیان میکند: آتشفشان دماوند یک آتشفشان نیمهفعال است که ممکن است تا هزار سال دیگر فعال نشود.
ممکن است فردا فعال شود و پیش بینی درباره زمان رخداد آتشفشان نیاز به اطلاعات بیشتری دارد.
مسعودی درباره احتمال وقوع زلزله براثر فعال شدن آتشفشان دماوند میگوید: زلزلههای رخ داده در اثر آتشفشان ها بزرگی چندانی ندارند البته این زلزلهها میتوانند موجب تحریک گسلهای اطراف دماوند شوند.
برش
فریبرز مسعودی: بررسی آتشفشان دماوند دو مرحله دارد، در مرحله نخست باید دماوند را بشناسیم که اگر بودجه مناسبی برای آن تعیین شود طی 6 ماه میتوان وضعیت کنونی فعالیت آتشفشان دماوند را مشخص کرد، اما پس از این مرحله، در گام بعدی باید پایش دماوند به صورت همیشگی و مداوم انجام شود
برای اظهارنظر درباره دماوند، این آتشفشان باید به صورت مداوم پایش و بررسی شود، شدت گازهای این آتشفشان باید مورد بررسی قرار گیرد حرکات لرزهای هم مورد مطالعه قرار گیرد تا با توجه به این بررسیها بتوان درباره وضعیت آتی آتشفشان دماوند با قطعیت صحبت کرد
اظهار نظر درباره چگونگی و بزرگی فاجعه رخ داده با فعال شدن آتشفشان دماوند با توجه به اطلاعات ناکافی در این زمینه منطقی به نظر نمیرسد اما میتوان گفت که این آتشفشان یک آتشفشان انفجاری است
البته امکان ارتباط بین سیل گزنک و فعال شدن آتشفشان دماوند وجود دارد، زیرا دماوند آتشفشان نیمه فعال است که فعالیت هایش در حال تغییر است به عنوان نمونه گازهای متصاعدشده از آن بیشتر میشود، حرکات مواد مذاب، زلزلههایی را در منطقه پلور ایجاد میکند، بنابراین با این نشانهها امکان چنین ارتباطی وجود دارد، اما برای اظهار نظرقطعی دراین زمینه، نیازمند مطالعات میدانی بیشتری هستیم
برش
علی بیتاللهی: علامت و نشانهای برای فعالیت مجدد این آتشفشان وجود ندارد، اما برای روشن شدن حجم فعالیت آتشفشان دماوند، میتوان به کوههای شمالی استان تهران که تا کرج و قزوین کشیده شده و همچنین در اطراف مازندران، اشاره کرد که ضخامت عمدهای از این کوهها ناشی از ته نشین شدن خاکسترهای آتشفشانی دماوند در زمان فعالیت بوده است، یعنی شعاع فعالیت دماوند در این حد است
تاثیرگذاری فعالیت آتشفشان دماوند تا تهران طبیعی است و باد تمام خاکسترهای آتشفشانی را فراتر از تهران پخش میکند اما مواد مذاب در اطراف قله پخش میشود