زلزله خاموش شدت می‌گیرد
گروه اسم نویسنده
ایران، حد بحرانی فرونشست را رد کرده است. بهره‌برداری بیش از حد از دخایر آب زیرزمینی در سال‌های اخیر کار را به آنجا کشانده که اکنون در برخی استان‌ها مانند فارس، تهران و همدان، چاله‌هایی عظیم ناشی از فرونشست زمین هر روز گوشه‌ای از خاک را به زیر می‌کشد و تبدیل به تهدیدی عظیم می‌شود. این وضعیت در حالی است که بر اساس اعلام مجامع بین‌المللی، میزان فرو نشست، سالانه 4 میلیمتر از زمین، حد بحرانی به شمار می‌رود اما این میزان در حدفاصل بین دشت فسا و جهرم تا 54 سانتیمتر یعنی چیزی حدود 140 برابر حد بحران هم رسیده است با این وجود هنوز چاره‌ای برای مقابله با این معضل اندیشیده نشده و خطر نشست زمین که از آن با عنوان زلزله خاموش یاد می‌شود، شهرهای بزرگ کشور از جمله پایتخت را تهدید می‌کند و نه تنها سد راهی برایش تعریف نمی‌شود بلکه، تعداد دشت‌های در معرض خطر، به دلیل برداشت بی‌رویه آب‌های آبرفتی افزایش هم داشته است.
بدترین وضعیت برای فارس
ایران در سال‌های اخیر به دلیل کاهش بارندگی‌ها، افزایش جمعیت و توسعه فعالیت‌های کشاورزی با پدیده فرونشست و فروچاله مواجه است. در بین عوامل موثر در ایجاد فرونشست، برداشت بیش از حـد مجـاز منـابع آب‌های زیرزمینی، ضخامت لایه رسوبی و ویژگی‌های مهندسی رسوبات از جمله عوامل اصلی ایجاد فرونشـست در بیـشتر دشت‌های ایران به شمار می‌رود. محمد درویش، عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور درباره این موضوع بیان کرد: «فرونشست زمین ناشی از نبود تعادل بین تغذیه و برداشت از سفره‌های آب زیر زمینی است؛ تقریبا دو سوم کل دشت‌های کشور ممنوعه اعلام شده و متاسفانه در بخش قابل توجهی از این دشت‌ها میزان تراز منفی آبخوان‌ها به بیش از 2 متر در سال رسیده است. بخش‌های بزرگی در استان‌های مرکزی به همراه استان‌های شرقی در این موقعیت بسیار دشوار قرار دارند؛ یعنی استان‌های تهران، قزوین، مرکزی، اصفهان، فارس، کرمان، بخش شمالی سیستان و بلوچستان، بخش‌های شمالی هرمزگان، بخش‌های عمده‌ای از خراسان‌های رضوی، شمالی، جنوبی و بخش‌هایی از همدان به‌شدت درگیر پدیده فرو نشست هستند.»
او افزود: « بدترین وضعیت را استان فارس دارد که تقریبا تمام تالاب‌ها و دریاچه‌های خود را از دست داده و بیشترین نشست زمین نیز طبق گزارش سال 1395 سازمان زمین شناسی در فاصله بین دشت فسا و جهرم رخ داده که میزان آن به 54 سانتیمتر در سال می‌رسد. اکنون در دشت مرودشت نزدیک تخت جمشید زمین به‌شدت در حال نشست است حتی بیم حادثه برای گردشگران وجود دارد، نقش رستم در حال آسیب دیدن جدی است و کامیون‌های زیادی خاک را به سمت آنها حمل می‌کنند تا این فرو نشست‌ها را پر کنند.»
مدیریت بخشی‌نگر، ریشه مشکلات
اظهارات درویش در حالی است که محمدجواد بلورچی، مشاور عالی و سخنگوی سابق سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، پدیده فرونشست را رخدادی بدون برگشت دانسته و نابودی آبخوان‌ها را بر اثر این رویداد قطعی می‌داند. او درباره این موضوع گفت: « در دشت‌های مختلف کشور از جمله در همدان، میناب، کرمان و زنجان فروچاله‌های بسیاری به دلیل برداشت آب‌های زیرزمینی ایجاد شده است. برای جلوگیری از ایجاد فروچاله‌ها باید برداشت آب زیرزمینی از دشت‌های کشور را به‌شدت کنترل کنیم. متاسفانه به دلیل اینکه آمایش سرزمینی وجود ندارد و مدیران بخشی‌نگر هستند و سعی می‌کنند وظیفه سازمانی بخش خود را انجام دهند. از همین‌رو با مشکل روبرو می‌شویم.»
او افزود: «همه مشکلات امروز در زمینه فرونشست زمین در کشور ناشی از نداشتن برنامه آمایش سرزمین، مدیریت منابع و تفکر بخشی‌نگر است. احیای آبخوان‌هایی که بر اثر برداشت بی رویه آب‌های زیرزمینی خالی شده‌اند، دو هزار سال طول می‌کشد؛ آبخوان به محل‌هایی در زیر زمین گفته می‌شود که دارای ذخایر آب است که این آب‌ها از منابع مختلف به‌تدریج درون خوان‌ها (سفره‌ها) می‌رود و پس از برخورد با لایه نفوذناپذیر ذخیره می‌شود. بهره‌برداری ناپایدار از آب زیرزمینی، به صورت زنجیروار پدیده‌هایی همچون سیلاب، خشکسالی و گرد و غبار را به صورت همزمان در یک منطقه ایجاد می‌کند، استان فارس را در تعداد چاه‌های ممنوعه رکورددار کشور معرفی کرد، چون می‌خواستیم در کشاورزی رکورددار باشیم، به جای توسعه کشت دیم با فشار به منابع آبی، کشاورزی را از طریق کشت آبی تامین کردیم و بدین ترتیب آب‌های زیرزمینی از سال 76 به مرور تخلیه شد.»
بلورچی بیان کرد: «روزبه‌روز بر تعداد دشت‌های در معرض خطر افزوده شده و نیاز آبی مردم در حال افزایش است و آب‌های آبرفتی که بطور متعارف در کشور می‌شناسیم در حال پایان هستند. معتقدم باید برداشت از آب‌های آبرفتی به‌شدت در کشور کنترل شود. بسیاری از افرادی که مخالف آب ژرف هستند، اصلا نمی‌دانند آب ژرف چیست. در همه جای دنیا از آبخوانهای سنگی برداشت می‌شود، بنابراین ما هم از تمام سنگ‌ها در تمام نقاط کشور می‌توانیم در این خصوص استفاده کنیم. بیش از ۶۰ درصد کشور را کوهستان‌ها تشکیل داده‌اند، از این کوهستان‌ها عملا هیچ استفاده‌ای برای برداشت آب نمی‌کنیم. در مطالعات آب ژرف به شناسایی آن بخش از آب‌هایی می‌پردازد که تجدید‌پذیر بوده و در مخازن سنگی ذخیره و تغذیه می‌شوند و برداشت از آنها مشکل فرونشست و فروچاله ایجاد نمی‌کند.»
مشاور عالی و سخنگوی سابق سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور گفت: «امیدوارم که بتوانیم در کوتاه‌مدت نیاز آبی کشور را به جای انتقال بین‌حوضه‌ای و هزینه‌های میلیاردی برای انتقال آب از دریا با استفاده از این پدیده برطرف کنیم چراکه در کشور ما این توان وجود دارد تا آب مورد نیاز شرب هر شهری از طریق آب ژرف تامین شود. معتقدم برای مقابله با بی‌آبی و خشکسالی باید میزان برداشت آب شرب از آبخوانهای آبرفتی را کامل متوقف کرده و تصمیمات سخت‌گیرانه برای برداشت از آب شرب در بخش کشاورزی اتخاذ و تصفیه آب شرب مصرف‌شده در شهرها برای توسعه صنایع به‌کار گرفته شود تا بتوانیم مشکلات آب را برطرف کنیم.»
