پیش‌بینی اندرونی نفت از واکنش به تحریم ایران
گروه انرژی|علیرضا کیانی|
صفر شدن یا نشدن صادرات نفت ایران؛ مساله این است. از مدت‌ها پیش مقامات نفتی یا دیپلماتیک درباره امکان ناچیز توقف صادرات نفت خام ایران اظهارنظر کرده‌اند. حال با نزدیک شدن به زمان شروع تحریم‌های نفتی ایالات‌متحده علیه ایران، گفته‌ها بیشتر به واقعیات میل می‌کنند. یکی از صداهای بلند در این عرصه از آن دیپلمات کهنه‌کار و نماینده کنونی ایران در هیات‌عامل اوپک است. او در سال 1360 در قامت وزیر بازرگانی، یکی از
جان به در‌بردگان حادثه بمب‌گذاری در دفتر جمهوری‌اسلامی بود که پس از آن نزدیک به 40 سال مناصب اجرایی و دیپلماتیک متعددی را در اختیار داشته و سرد و گرم دیپلماسی را از زمان جنگ تا زمان تحریم چشید. حسین کاظم‌‌پوراردبیلی که سال‌ها نماینده ایران در هیات عامل اوپک بوده و با روی کار آمدن بیژن زنگنه در دولت یازدهم باز به این سمت بازگشت در گفت‌وگویی با شانا امکان عملیاتی تحریم ایران را کم ارزیابی کرده اما معتقد است که توسل مصرف‌کنندگان بزرگ نفت و عربستان به ذخایر نفتی‌شان ممکن است معادلات را تغییر دهد. همچنین، او به نقش برخی اعضای اوپک و غیراوپک در ضربه زدن به جایگاه ایران در بازار نفت و ماهی گرفتن از آب گل‌آلود تحریم‌ها اشاره می‌کند. هر چند نمی‌توان مشخصا عنوان کرد که آیا اظهارات کاظمپور اردبیلی که به جز دوره‌ای در دولت نهم، سال‌ها نماینده ایران در هیات عامل اوپک بوده است «موضع رسمی» وزارت نفت ایران است یا صرفا تحلیل‌های این دیپلمات کهنه‌کار؟ مشروح این اظهارات را در ادامه می‌خوانید.
در این روزهای نفت خام، تقاضا تابعی از «جنگ تجاری میان ایالات‌متحده و چین»، «بحران مالی در بازارهای نوظهور» و «نگرانی‌ها درباره رشد اقتصاد جهانی» است. طرف «عرضه» اما، برای ماه‌هاست که تحت‌الشعاع اما‌و‌اگرهای صادرات نفت ایران بعد از شروع تحریم‌های نفتی علیه این کشور قرار گرفته است. تحریم‌ها که زمانی دور به نظر می‌رسیدند، حالا تنها 6 هفته با صنعت نفت ایران فاصله دارند. این روزها، زمان مناسبی برای افکندن نگاهی دوباره به بسیاری از تحلیل‌های داخلی و بین‌المللی است که به صفر رساندن صادرات نفت ایران را غیرممکن می‌پنداشتند.
نماینده ایران در اوپک همچنان معتقد است که به صفر رساندن صادرات ایران تا ماه بعد صد‌در‌صد امکان‌پذیر نیست. او در این باره میگوید: «معتقدم در شرایط کنونی به صفر رساندن صادرات نفت ایران تا ماه نوامبر حتی با حداکثرسازی تولید از سوی کشورهایی مانند عربستان و روسیه، عملیاتی نیست». کاظمپور اردبیلی تصمیم اتحادیه اروپا و عربستان به توسل به ذخایر خود را در میزان کاهش صادرات ایران تعیین‌کننده می‌خواند و در ادامه میگوید: «تا زمانی که تولید نفت کشورهایی مانند عربستان و روسیه افزایش نیابد، روند صعودی قیمت نفت حفظ شود و برداشت از ذخیره‌سازی‌های راهبردی امریکا (SPR) تداوم نیابد، امریکا مجبور است به برخی خریداران نفت ایران معافیت (Waiver) دهد». با این همه، دیپلمات ارشد وزارت نفت، اعطای معافیت به کشورها را به نفع ایران نمی‌داد چراکه این معافیت‌ها «به دلیل محدودیت‌های بانکی برای ایران، بیشتر به نفع عربستان و روسیه است تا در شرایطی که قیمت نفت در محدوده ۸۰ دلار قرار دارد درآمد بیشتری کسب کنند».تمامی گزارش‌های رسیده از کاخ سفید نشان می‌دهد که عزم دولت ترامپ برای اجرای تحریم‌های نفتی حتی باوجود تنگنای کنونی در عرضه نفت، جزم است. در همین راستا هم وزیر انرژی امریکا به‌تازگی دیداری با محور ایران با وزیران انرژی عربستان و روسیه داشته و این موضوع بحث توان عربستان و روسیه برای پر کردن جای خالی ایران در بازار بعد از 4 نوامبر را مطرح می‌سازد. اردبیلی اعتقاد دارد که در شرایط حال، افزایش تولید نفت به میزانی قابل توجه در توان عربستان و روسیه نیست، هرچند که او فکر می‌کند این دو کشور می‌توانند «ظرف ۶ ماه تا یک سال آینده در مجموع تولید خود را ۸۰۰ هزار تا یک میلیون بشکه در روز افزایش دهند».
از نگاه نماینده ایران در اوپک، دو سنگین‌وزن بازار نفت به‌تنهایی نمی‌توانند جای خالی ایران در بازار را پر کنند؛ او میگوید: «عراق و لیبی (در صورت برقراری آرامش) تنها کشورهایی هستند که در بهترین حالت می‌توانند به ترتیب ۱۵۰ هزار و ۲۰۰ هزار بشکه در روز به تولید نفت خود بیفزایند». اما جمع تمامی این بشکه‌های نفتی باز هم برای حفظ وضع موجود عرضه کافی نیست. استدلال کاظمپور این است که با وجود افزایش تولید در کشورهای عضو یا غیر عضو اوپک، بازهم «عربستان و امریکا باید برای ایجاد توازن در بازار از ذخایرشان برداشت کنند، حتی اروپا در صورت رسیدن قیمت نفت به ۹۰ دلار برای هر بشکه مجبور به این کار خواهد شد».
اوپک علیه اوپک
نماینده ایران در سازمان کشورهای تولید‌کننده نفت، رفتار برخی اعضا برای تحریم دو عضو بنیانگذار این سازمان را مایه «بی‌اعتباری» اوپک می‌داند. از نگاه این نماینده کهنه‌کار ایران، اینکه کمیته نظارتی وزارتی مشترک (JMMC) در نشست صد و هفتاد و چهارم، به کشورهای روسیه، امارات و کویت اجازه افزایش تولید داد، این یک تخلف آشکار چرا که «JMMC اجازه توزیع مازاد پایبندی‌ها یا افزایش تولید کشورها را ندارد و تنها یک نهاد نظارتی است». کاظمپور تصویری پیچیده‌تر را از بازار ترسیم کرده و میگوید: « هم‌اکنون همه کشورها تقریباً در افزایش تولید آزاد هستند، به گونه‌ای که تولید نفت خام لیبی در ماه اوت به ۹۲۶ هزار بشکه در روز و نیجریه به یک میلیون و ۷۲۶ هزار بشکه در روز رسیده است و عراق هم بدون توجه به میزان تعهد خود، دایم در حال افزایش تولید است».
این حجم از افزایش تولید، آن‌همزمانی که به گواه گزارش جدید اوپک، صادرات ایران کاهش چشمگیری را تجربه نمی‌کند، عجیب است.آقای نماینده اعتقاد دارد که افزایش تولید نفت این کشورها به معنای افزایش ذخیره‌سازی‌های نفت خام کشورهای عضو OECD و آمادگی برای جایگزینی کاهش صادرات نفت خام ایران است. کاظمپور به تناقض‌های درونی این رفتار کشورهای اوپک و غیراوپک و توافق سال‌های 2017 و 2018 اشاره کرده و عنوان می‌دارد: «با توجه به افزایش خیره‌کننده تولید نفت غیراوپک به‌ویژه امریکا در صورت ادامه این روند تولید از سوی برخی از اعضای اوپک، بدون تردید بار دیگر به ذخیره‌سازی‌های تجاری نفت کشورهای عضو OECD افزوده می‌شود و قیمت نفت بار دیگر روند کاهشی خواهد داشت. این درحالی‌است که کاهش ذخیره‌سازی‌های نفت خام کشورهای عضو OECD مهم‌ترین هدف توافق اوپک و غیراوپک در پایان سال ۲۰۱۶ بوده است».
چشم مدعیان به جای خالی ایران
انگیزه‌های اقتصادی برای اعضای اوپک و روسیه، باعث شده ماده ۲ اساسنامه اوپک که بر حمایت از منافع هر یک یا همه کشورهای عضو تأکید می‌کند، به فراموشی سپرده شود. این امر که به ناراحتی عمیق ایران از اوپک دامن زده، در لابه‌لای صحبت‌های کاظمپور مشهود است: «مسوولیت اوپک ایجاد توازن در بازار نفت است، نه اینکه یک یا دو عضو بنیانگذار آن را تحریم کنند و این سازمان خود را متعهد به برقراری توازن در بازار بداند».
کاظمپور با اشاره به همکاری بعضی از اعضای اوپک با امریکا برای ضربه زدن به برخی بنیانگذاران این سازمان، گفت: «روسیه و عربستان به بهانه متوازن‌سازی بازار جهانی نفت به دنبال تصاحب بخشی از سهم ایران هستند». وی ادامه داد: «در واقع تلاش آقای ترامپ برای ممانعت از حضور ایران در بازارهای جهانی نفت خام سبب گروگان‌گیری بازار از سوی روسیه و عربستان که تمایل زیادی هم به قیمت‌های پایین نفت ندارند، شده است». از نگاه اردبیلی، دود این تحرکات به صورت افزایش قیمت، به چشم مصرف‌کنندگان خواهد رفت. گزارش ماه سپتامبر اوپک بر اساس منابع ثانویه نشان می‌دهد تولید نفت عربستان به ۱۰ میلیون و ۴۰۱ هزار بشکه در روز رسیده که ۳۴۳ هزار بشکه بیشتر از تعهد این کشور بر مبنای تصمیم‌گیری نشست صد و هفتاد و یکم (نوامبر ۲۰۱۶) این سازمان است. اما از این مقدار تولید تا میزان لازم برای پر کردن جای خالی ایران فاصله کم نیست. به عقیده نماینده ایران در اوپک برای اینکه ببینیم آیا تولید عربستان به 12 میلیون بشکه در روز می‌رسد یا نه، باید صبر کرد. با این همه، وی متذکر می‌شود که در سوابق عملکرد تولید نفت خام عربستان «هیچگاه رقم ۱۱ میلیون بشکه در روز» ثبت نشده است.
کاظمپور مدعی می‌شود که اگر عربستان بخواهد تولید خود را به رقم 12 میلیون بشکه در روز افزایش دهد باید از سطح ذخیره‌سازی‌های نفت خام استفاده کند. وی این امر را مسبوق به سابقه می‌داند و میگوید: «عربستان پیش از این در زمان اشغال کویت توسط عراق و همچنین برکناری صدام حسین آن را انجام داده بود». نماینده ایران درباره توان عربستان در رسیدن به سطوح بالاتر نیز می‌افزاید: «عربستان با استفاده از ظرفیت مازاد تولید خود می‌تواند تولید نفت خام خود را به تدریج و کمتر از ۹۰ روز به ۱۱ میلیون بشکه در روز برساند که البته این کار سبب کاهش ظرفیت مازاد عرضه این کشور نیز خواهد شد و بر قیمت‌های نفت تأثیر افزایشی خواهد داشت».
کاظمپور اردبیلی به سفر هیاتی امریکایی به عربستان در ماه ژوئن نیز اشاره کرده و میگوید که این هیات از عربستان قول گرفته‌اند که این کشور تولید خود را از ماه اکتبر، یعنی یک ماه پیش از شروع تحریم‌های ایران، افزایش دهد. با این‌وجود او اضافه می‌کند که «حداکثر توان تولید عربستان همان میزانی است که در ماه ژوئن و ژوئیه تولید کرده است».
در جست‌وجوی زمان از دست‌رفته
حال که تحریم‌های نفتی ایالات‌متحده نزدیک می‌شوند، بسیاری از تحلیل‌گران به دنبال پاسخ به این سوال می‌گردند که «برای مقابله با تحریم چه باید می‌شد که نشد؟». پاسخ کاظم‌زاده به این پرسش این است که بهترین کاری که می‌شد انجام داد، «پرهیز از خود تحریمی» بود. وی برجام را یک گام درست می‌خواند که «اگرچه دیر، اما نهایتا برداشته شد». از نگاه نماینده ایران در اوپک، رساندن ظرفیت تولید نفت ایران به ۶ میلیون بشکه در روز می‌توانست یک اقدام مفید دیگر باشد. اما از نگاه این دیپلمات کارکشته، «دستیابی به این رقم بدون همراهی مسوولان ارشد کشور، امکان‌پذیر نبود و نیست چرا که افزایش متناسب با ذخایر نفت ایران نیاز به سرمایه، فناوری و بازار دارد که این فناوری نزد مصرف‌کنندگان بزرگ است».
