بحران شور
ریحانه جاویدی|
سیاست‌های نادرست محیط زیستی در سال‌های اخیر از دریاچه‌ها و تالاب‌های ایران، قربانی بسیاری گرفته است. دریاچه‌های نمک هم به دنبال موج خشکسالی‌ها یکی پس از دیگری در سراشیبی خشک شدن قرار گرفتند و از آنها پهنه ترک خورده‌ای باقی مانده که به یک تهدید برای سلامت مردم تبدیل شده است. کارشناسان محیط زیست معتقدند در آینده نه چندان دور، غبارها و توفان‌های نمکی که از بستر بدون آب این دریاچه‌ها بلند می‌شود، به چشم مردم رفته و علاوه بر آنکه منجر به از بین رفتن شهرها و مهاجرت اهالی مناطق حاشیه این دریاچه‌ها می‌شود، موجی از بیماری‌ها را هم به راه خواهد انداخت. فاجعه نمکی که تبدیل به بحران می‌شود اما هنوز هم چاره اساسی برای مقابله با آن از سوی مسوولان اندیشیده نشده است هر روز محیط زیست ایران را یک گام به سمت نابودی نزدیک‌تر می‌کند تا در نهایت فاجعه‌ای که بعد از خشک شدن تالاب‌های خوزستان و سیستان و بلوچستان رخ داد، برای تمام استان‌ها، تکرار شود. این میان دریاچه ارومیه تبدیل به نمادی برای خشک شدن دریاچه‌های آب شور شده و زنگ خطر دریاچه نمک قم هم از مدت‌ها قبل به صدا درآمده است. تا جایی که مسوولان محیط زیست، معتقدند اگر روند خشکی این دو دریاچه متوقف نشود، نه شهری به نام تبریز باقی می‌ماند و نه استان‌های مرکزی ایران از جمله تهران از توفان‌های نمک سر سلامت به در می‌برند.
نمک در چشم تبریزی‌ها
معاون محیط زیست طبیعی سازمان محیط زیست کشور، معتقد است بحران کم آبی و خشکی دریاچه‌ها هنوز برای برخی مدیران جدی نشده است. مسعود تجریشی، درباره این موضوع گفت: « وقتی در رابطه با احیای دریاچه ارومیه صحبت می‌کنیم، باید این موضوع را بدانیم که اگر دریاچه ارومیه خشک شود، دیگر شهری به عنوان تبریز نخواهیم داشت، این موضوع برای این نیست که مردم را بترسانیم بلکه یک واقعیت است. در روزهای پایانی سال گذشته توفانی در غرب حوضه آبریز دریاچه ارومیه اتفاق افتاد که باعث شد تا دو هفته این منطقه با مشکل گرد و غبار مواجه شود بطوری که چشم چشم را نمی‌دید. بنابراین کارگروه استانی باید این موضوع را مدنظر داشته باشد؛ در صورتی که دریاچه ارومیه احیا نشود با مشکلات عدیده‌ای روبرو خواهند شد.» اظهارات تجریشی درباره دریاچه ارومیه در حالی است که چندی پیش، احمد شفیعی، معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست قم هم نسبت به عواقب خشک شدن این دریاچه هشدار داده و معتقد است اگر فکر به حال دریاچه نمک قم نشود، نه تنها محیط زیست و سلامت مردم به خطر می‌افتد، بلکه صنعت و کشاورزی هم مختل می‌شود، او درباره این موضوع بیان کرد: «در حوزه کشاورزی بسیاری از زمین‌های اطراف دریاچه نمک بدون استفاده و رها شده‌اند زیرا دریاچه نمک یک تالاب فراشور زمین شناختی است که با بسیاری از تالاب‌های کشور تفاوت دارد. این تالاب هم از رودخانه‌ها و از سفره‌های زیر زمینی تغذیه می‌کند که استفاده بیش از حد از منابع آبی در استان‌های بالادست از جمله تهران، البرز، قزوین و همدان می‌تواند باعث افت سفره‌های زیر زمینی شود و افت آبهای شیرین باعث حرکت آب فراشور از سمت دریاچه به دشت‌های اطراف شود. متاسفانه این آب آنقدر شور و نامتعارف است که تا شعاع ۵۰ کیلومتری دریاچه نمک هیچ روستا، اراضی کشاورزی و پوشش گیاهی در این محدوده وجود ندارد زیرا ده‌های رُسی در این اطراف ایجاد شده و عرصه‌های کاملا رسی در این محدوده در اثر وزش باد فرسایش یافته و کانون‌های ریزگرد را به وجود آورده‌اند و متاسفانه این موضوع به سمت دشت‌ها و شهرهای اطراف قم نیز در حال پیش‌روی است. در ۴۰ سال اخیر حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد اراضی کشاورزی از کاربری کشاورزی خارج شد زیرا آب شور این منطقه مانع ادامه کشت و زراعت شده بود.» او با بیان اینکه پیامد خشکی دریاچه نمک قم محدود به از رونق افتادن کشاورزی و بروز آلودگی هوا نمی‌شود، افزود: «متاسفانه در طول ۵۰ سال اخیر حداقل ۱۱ روستا خالی از سکنه شده و مردم به شهرهای دیگر مهاجرت کردند و باید توجه داشته باشیم که بحران دریاچه نمک قم تاثیرات بیشتری نسبت به خشکی تالاب هامون و خوزستان و ارومیه دارد زیرا حدود ۲۵ درصد جمعیت کشور در این حوزه آبخیز سکونت دارند.» شفیعی بیان کرد: «خشک شدن دریاچه نمک استان قم موجب شده تا پدیده گرد و غبار حاصل از آن در حوزه آبریز دریاچه به وجود آید و با توجه به اینکه استان قم در انتهای این حوزه آبریز قرار گرفته و کانون‌های گرد و غبار در این حوزه و حاشیه دریاچه نمک به وجود آمده‌اند، نه تنها استان قم بلکه ایران مرکزی و 5 درصد از جمعیت کشور را این مساله تهدید می‌کند.»
چرا دریاچه‌ها خشک شدند؟
اظهارات مسوولان در حالی است که آزاد تیموری، استاد زیست شناسی دانشگاه شهید باهنر، معتقد است دلایل بسیاری زمینه خشک شدن دریاچه‌های کشور، ازجمله دریاچه‌های نمک شده است. او درباره این موضوع بیان کرد: «نبود برنامه‌ریزی‌های دقیق و بلندمدت باعث شد تا سالیان سال از منابع آبی که تامین کننده آبهای دریاچه‌های ما بودند، مصرف بی‌رویه داشته باشیم. اصرار بر روش‌های سنتی کشاورزی در بلندمدت نیز سبب شد تا سهمی برای دریاچه‌ها قائل نباشیم و در اغلب مواقع از یاد برده شد که این دریاچه‌ها زنده‌اند و سهم آبی دارند. با شروع و ادامه خشکسالی‌ها در سالیان اخیر، باز هم بدون برنامه‌ریزی دقیق شروع به برداشت بی‌رویه منابع آبی زیر سطحی کردیم و دریاچه‌های زیادی در کشور که از چشمه‌های موجود در بستر تامین آب می‌شدند، با پایین رفتن سطح آبهای زیرزمینی این حق از دریاچه‌ها گرفته شد که در نهایت راهی جز خشک شدن دریاچه‌ها باقی نگذاشت و متاسفانه مسیر رودخانه‌های منتهی به دریاچه‌ها بعضا منحرف شد.»
او افزود: «با افزایش شوری آب بسیاری از اشکال حیات در این نوع دریاچه‌ها از بین رفته است یا از تنوع آنها کاسته می‌شود. با وجود این، زندگی میکرو ارگانیسمی از شایع‌ترین نوع حیات در این نوع دریاچه‌ها است بنابراین هر اکوسیستمی وظیفه ذاتی خود را در طبیعت بر عهده دارند که خشک شدن و از بین رفتن هر کدام از آنها می‌تواند در بلندمدت فاجعه بار باشد. از بین رفتن دریاچه‌های نمکی که در نزدیکی شهرها و اجتماعات انسانی قرار دارند با توجه به محیط نمکی - خشکی که به وجود می‌آورند شرایط را برای زیستن در اطراف این دریاچه‌ها سخت می‌کنند، رسیدن نمک‌ها و املاحی که تا این زمان به‌صورت محلول در آب بوده‌اند به زمین‌های اطراف و در فضا باعث شوری زمین‌های اطراف خواهد شد و مشکلات تنفسی را برای افراد جوامع نزدیک به وجود می‌آورد. از این جهت خشک شدن دریاچه‌های شور در بلندمدت و شاید کوتاه‌مدت می‌تواند خطرناک‌تر باشد.»
تیموری با اشاره به وضعیت دریاچه نمک قم گفت: «دریاچه نمک قم در بخش مرکزی ایران و در نزدیکی شهر قم و تهران قرار گرفته است. هر چند از لحاظ زیستی این دریاچه هنوز بطور کامل خشک نشده اما ادامه روند فعلی متاسفانه ممکن است در آینده‌ای بسیار نزدیک منجر به خشک شدن این دریاچه مهم و نمکی کشور شود. خشک شدن کامل دریاچه باعث ایجاد بیابان‌های خشک و ایجاد کانون‌های تولید گرد و غبار خواهد شد. بطور کلی دریاچه‌هایی که دارای نمک هستند اگر خشک شوند نمک‌های موجود در آن مانند ریزگردها در هوا معلق خواهد شد و محیط زیست کل مناطق همجوار را به خطر می‌اندازد و احتمال بارش باران‌های نمکی را افزایش خواهد داد.»
او با بیان اینکه بعضی از کارشناسان حتی اشاره به این نکته دارند که تهدیدات مربوط به خشک شدن دریاچه نمکی قم به مراتب بیشتر از خشک شدن دریاچه ارومیه خواهد بود، بیان کرد: «اگرچه شاید این موضوع کمی اغراق‌آمیز باشد، ولی به دلیل اینکه اطراف دریاچه قم بیابانی‌تر و خشک‌تر از دریاچه ارومیه است این امر می‌تواند موضوع را کمی سخت‌تر کند. خشک شدن دریاچه نمکی قم به همراه ریزگردهایی که در قسمت مرکزی ایران وجود دارد می‌تواند خطر زیست محیطی را دو چندان کند.»
