دیپلماسی علمی؛ ابزاری قدرتمند برای تامین منافع ملی

دیپلماسی علمی از جنبه‌های قدرت نرم است که می‌تواند به عنوان ابزاری برای تامین منافع ملی عمل کند و به ساماندهی تعامل و ارتباطات بین‌المللی میان سازمان‌ها، مجامع، دانشمندان و متخصصان و افزایش برگزاری نشست‌‌های مشترک منجر شود.

دیپلماسی علمی به معنای استفاده از همکاری‌های علمی میان ملت‌ها به ‌منظور رسیدگی و حل ‌وفصل چالش‌های مشترک است. این مفهوم در سده 21 میلادی و به سبب پیشرفت‌ فناوری در حوزه‌های مختلف دانش بشری مطرح شد و توجه بسیاری را به خود جلب کرد.

در تبیین اهمیت و حساسیت مساله دیپلماسی علمی و ضرورت توجه و عدم غفلت از آن، همین بس که سازمان‌ها و نهادهای مهمی همچون سازمان ملل و ... در سطح جهان در این زمینه فعال هستند.

پتانسیل‌های علمی و فناوری ایران و زمینه‌های بالقوه آن در عرصه‌های مختلف می‌تواند به ‌عنوان یکی از جنبه‌های قدرت نرم در روابط با دیگر کشورها مورد توجه قرار گیرد و به‌ عنوان زیربنایی برای تقویت جایگاه ایران و ابزاری به منظور تأمین هرچه بیشتر منافع ملی به‌کار گرفته شود.

بنابراین برپایه سند توسعه دیپلماسی علمی و فناوری کشور می‌‌توان دیپلماسی علمی را تعاملات و ارتباطات با دولت‌ها، موسسات، متخصصان و مردم قلمداد کرد که از طریق به کارگیری ساز وکار دیپلماسی جهت ایجاد فرصت‌‌هایی برای توسعه علمی و فناوری و نوآوری کشور و متقابلاً استفاده از این ظرفیت برای پیشبرد هدف‌های سیاست خارجی صورت می‌پذیرد.

پژوهشگر ایرنا درباره اهمیت دیپلماسی علمی با «مهدی مطهرنیا» استاد دانشگاه، آینده پژوه و کارشناس مسائل بین‌الملل به گفت‌وگو پرداخته است.

مطهرنیا در ارتباط با دیپلماسی گفت: دیپلماسی همان افزارمندی‌های سیاسی است به این معنا که مجموعه‌ای از افکار، روش‌های گوناگونی هستند که سیاسی کردن آنها نسبت به محیط هدف برای ایجاد مذاکره درباره یک موضوع معین مدنظر قرار می‌گیرد. بنابراین دیپلماسی به مجموعه‌ای از عناصر مادی و معنوی اشاره دارد که در کنار یکدیگر می‌توانند اثرگذاری خود را در محیط مذاکره به جای بگذارند. در مذاکره به مانند مناظره، برد و باخت مطرح نیست، بلکه برد- برد است. به اینگونه مذاکره می‌تواند فرهنگی، اقتصادی، سیاسی ... باشد. از این رو وقتی گفته می‌شود دیپلماسی فرهنگی یعنی استفاده از افزارمندهای مختلف برای ایجاد گسترش و تبادلات فرهنگی.

دیپلماسی، دانش واژه‌ای بوده که از حوزه سیاست گرفته شده است و در این ساحت معنادار می‌شود. برخی از افراد بر این باورند که به دیپلماسی تنها در این راستا می‌توان توجه کرد و اینکه هر دیپلماسی مانند دیپلماسی علمی در خدمت دیپلماسی سیاسی برای نیل به هدف‌های ملی قرار می‌گیرد. بنابراین یک لایه اختصاصی در دیپلماسی وجود دارد که در حوزه سیاست است و یک لایه نیمه اختصاصی نیز هست که مذاکره درباره موضوع‌های گوناگون مانند علمی، فرهنگی و ... را در بر می‌گیرد و دارای پیامدهای سیاسی نیز است.

این استاد دانشگاه در خصوص دیپلماسی عمومی و علمی اظهار داشت: در چارچوب مذاکره درباره موضوع‌های گوناگون مانند علمی، فرهنگی و ... دیپلماسی عمومی شکل می‌گیرد که در حوزه سیاست در برابر دیپلماسی رسمی مطرح می‌شود. بدین شکل دیپلماسی عمومی به ساحت‌های گوناگون مذاکره‌های غیرسیاسی گفته می‌شود که می‌تواند از روش‌های اقناع و اغوا برای القای دیدگاه خویش استفاده کند تا زمینه‌های موثر واقع شدن نفوذ یک جامعه در جامعه دیگر را به وجود آورد که دیپلماسی علمی مانند بسیاری از مفاهیم در این حوزه وجود دارد.

این آینده پژوه در ادامه یاد آور شد: دیپلماسی علمی پس از جنگ جهانی دوم مطرح شد که به معنای استفاده از توانایی‌ها و پتانسیل‌های موجود در چارچوب دیپلماسی عمومی است. دیپلماسی علمی معنای خاص خود را در ساحت تعامل‌های سیاسی میان کشورهای مختلف به ویژه در عرصه علمی دارد. هرچند این نوع دیپلماسی، سیاسی نیست اما به سبب اینکه پیامدهای سیاسی دارد و به آن تا حدودی در حوزه دیپلماسی در ساحت سیاست نگاه می‌شود. با استفاده از دیپلماسی علمی می‌توان در ارتباط میان دولت‌ها و ملت‌ها سهولت بیشتری ایجاد کرد. از این رو در جهان کنونی روابط بین الملل مطرح می‌شود که یکی از وجوه آن همان دیپلماسی علمی است.

وی با بیان اینکه دیپلماسی علمی بیشتر ناظر بر همکاری‌های علمی میان 2 حوزه از کشورها و ملت‌های گوناگون در قالب‌های مختلف است، بیان کرد: اگر ایران همکاری‌های علمی خود با دیگر کشورها را گسترش دهد و در قالب رسمی آن به حوزه دیپلماسی رسمی استمرار دهد، این دیپلماسی شامل همه فرآیندهایی می‌شود که در حوزه‌های گوناگون با بستر علمی شکل می‌گیرد. از این رو با استفاده از دیپلماسی علمی می‌توان به توسعه داد وستدهای علمی و در نهایت روابط و همکاری با کشورهای دیگر دست پیدا کرد.

مطهرنیا با اشاره به اینکه دیپلماسی رسمی و فضای سیاسی موجود در ایران به سبب چالش‌هایی که با بعضی از کشورهای فرادستی و فرامنطقه‌ای دارد، با نوعی چالش همراه است، گفت: در این چالش فرصت، تهدید، ضعف و قوت وجود دارد. از این رو در بعضی از حوزه‌ها نوعی سیاست زدگی افراطی حاکم است که هر گونه دیپلماسی علمی و روابط فرهنگی میان افراد، گروه‌ها و ملت ایران با ملت‌های دیگر را با بحث نفوذ و نگرانی همراه می‌کند. همچنین بعضی از کشورهای دیگر که معنا و تعریف خاصی از ایران برداشت می‌کنند با توجه به سیاست‌های محدودکننده امریکا، همکاری با ایران در حوزه‌های مختلف علمی را نیز از نظر جهت‌گیری‌های ملی و بین المللی، محدود کرده‌اند.

بنابراین دیپلماسی علمی کشور در معنای کلان خود چندان وضعیت مناسبی ندارد و بیشتر به خلاقیت‌ها و کوشش‌های فردی و مقطعی محدود می‌شود که از طرف استادان و دانشگاه‌های مختلف به وجود می‌آید و در نهایت به انتشار و ارایه یک مقاله علمی منجر می‌شود. هرچند ایران توانایی‌های علمی بسیار بالایی را فراهم کرده است و می‌تواند با تکیه بر آن بسیاری از حوزه‌های خارج از مرزها را تحت تاثیر قرار دهد.

این استاد دانشگاه در پایان یادآور شد: جامعه ایران سرشار از روشن اندیشانی است که دارای خلاقیت‌های ارزشمندی هستند و این خلاقیت‌ها در کنار کوشش‌ها و مجاهدت‌های دانشجویان و استادان، پتانسیل‌های خوبی را در زمینه دیپلماسی علمی فراهم کرده است و این مهم به یک فضای مناسب نیاز دارد که این فضا نیز باید از طرف دولت‌ها فراهم شود.