افزایش 25 درصدی هزینه‌های زندگی فقرا در یک سال
با گذشت تنها چند روز از اعلام خط فقر و جزییات مربوط به آن در سال 1395 از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس، روز گذشته این موسسه آمارهای مربوط به شش ماهه نخست سال جاری دراین خصوص را هم منتشر کرد. این گزارش البته جامعیت گزارش سال 95 را نداشت و از اعلام میزان جمعیت زیر خط فقر خودداری کرده است با این همه انتشار ارقام هم به تنهایی نشانگر رشد چشمگیر هزینه زندگی بوده است. به گونه‌ای که مثلا در خوشه مربوط به شهر تهران در فصل تابستان هزینه‌های زندگی نسبت به بهار 300 هزار تومان و در شهریور ماه نسبت به مرداد ماه 80 هزار تومان افزایش داشته است. این ارقام در کنار نرخ رشد تورم سبب شده تا مرکز پژوهش‌ها از رشد چشمگیر فقر تا پایان سال خبر دهد. بررسی‌ها نشان می‌دهد هزینه زندگی فقرا در مناطق شهری تنها در فاصله تابستان 96 تا تابستان 97 معادل 25 درصد افزایش یافته است.
به گزارش تعادل، برآورد خط فقر در تابستان امسال نشان از کاهش قابل توجه قدرت خرید خانوار دارد. در حالی‌که در بهترین حالت درآمدهای خانوار در تابستان 97 نسبت به بهار ثابت مانده، خط فقر مطلق برای یک خانوار چهار نفره در شهر تهران 300 هزار تومان افزایش یافته است. این رقم برای فقرا رقم قابل ملاحظه‌ای است و لزوم توجه به سیاست‌های حمایتی را مورد تاکید قرار می‌دهد. با توجه به رشد قابل توجه شاخص قیمت مصرف کننده در تابستان 1397 و همچنین ادامه رشد آن در پاییز، انتظار می‌رود خط فقر در انتهای سال جاری نسبت به سال 95 رشد و افزایش قابل ملاحظه‌ای پیدا کند که از مهم‌ترین دلایل آن می‌توان به رشد بیشتر شاخص قیمت گروه‌های خوراکی نسبت به سایر گروه‌ها در سال 97 اشاره کرد.در این گزارش خوشه به ترتیب مناطق عبارتند از: خوشه اول شامل استان‌های مرکزی، آذربایجان غربی، کردستان، بوشهر، هرمزگان، گیلان، اصفهان، همدان، زنجان، قزوین، مازندران، گلستان، لرستان، سمنان، خراسان شمالی، سیستان و بلوچستان، شهرستان‌های تبریز، اصفهان و اهواز است. در خوشه دوم استان‌های اردبیل، خوزستان، خراسان رضوی، فارس، خراسان جنوبی، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویر احمد قرار دارند. خوشه سوم عبارت است از استان‌های کرمانشاه، البرز، قم، تهران، شهرستان‌های مشهد، کرمانشاه، کرج و شیراز و در خوشه چهارم نیز شهر تهران قرار گرفته است. همچنین در این مطالعه با فرض خانوار چهار نفره، ضریب 2.7 در نظر گرفته شده است.
افزایش 300 هزار تومانی هزینه ها در یک فصل
همان‌طور که قابل پیش‌بینی است، بالاترین خط فقر ماهیانه برای شهرستان تهران به دست آمده که در سال 1395 برای یک خانواده چهار نفره دو میلیون و 76 هزار تومان محاسبه شده بود و در تابستان امسال در حدود دو میلیون و 728 هزار تومان برآورد شده است. نکته قابل توجه آن‌که فقر تهران تنها در تابستان نسبت به بهار در حدود 300 هزار تومان برای یک خانوار چهار نفره افزایش داشته که این موضوع می‌تواند نشاندهنده قرار گرفتن افراد بیشتری در زیر خط فقر در سال جاری نسبت به سال‌های گذشته باشد.
با توجه به این‌که فقرا، نسبت به سایر افراد جامعه، سهم بیشتری از هزینه‌های خود را به گروه خوراکی تخصیص می‌دهند پیش‌بینی می‌شود با توجه به رشد قابل توجه شاخص قیمت برخی گروه‌ها از جمله خوراکی‌ها، در سال 1397 نسبت به سال‌های گذشته، خط فقر نیز در ادامه سال با مقدار رشد بیشتری روبه رو باشد. همچنین خط فقر معادل با شهریور ماه نیز محاسبه شد که برای شهرستان تهران مقدار سرانه آن حدود یک میلیون و 50 هزار تومان برای افراد و برای یک خانواده چهار نفره حدود دو میلیون و 850 هزار تومان محاسبه شده است.
بعد از تهران، با اختلاف نسبتا زیادی (حدود 900 هزار تومان برای یک خانوار چهار نفره) هشت شهرستان بزرگ کشور که جمعیت بیش از یک میلیون نفر دارند، قرار گرفته‌اند. در این شهرستان‌ها خط فقر در تابستان امسال یک میلیون و 810 هزار تومان برای خانواده چهار نفره برآورد شده که نسبت به بهار امسال، افزایشی در حدود 200 هزار تومان داشته است. باید توجه داشت که 200 هزار تومان افزایش در هزینه سبد خط فقر برای فقرا رقم بسیار قابل توجهی است زیرا به طور معمول مشاغل این گروه‌های درآمدی در دسته مشاغل با بهره‌وری پایین و با درآمد ثابت قرار دارد که به سختی افزایش درآمد در آنها رخ خواهد داد.
همچنین بیشترین نرخ رشد خط فقر در تابستان 1397 نسبت به تابستان سال گذشته، در خوشه سوم رخ داده است. خط فقر برای استان‌های موجود در این خوشه در تابستان امسال به یک میلیون و 489 هزار تومان رسیده که رشد 25.8 درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل داشته است.در بخش روستاها نیز خوشه اول شامل روستاهای تهران و البرز، خوشه دوم از روستاهای خوزستان، چهارمحال و بختیاری، هرمزگان، گیلان، کرمان، فارس، لرستان، گلستان، مازندران و بوشهر تکشیل می‌شوند. همچنین در خوشه سوم آذربایجان شرقی، کردستان، یزد، خراسان جنوبی، مرکزی، همدان، اردبیل، سمنان، خراسان رضوی، آذربایجان غربی و خراسان شمالی قرار دارند. خوشه چهار عبارت است از زنجان، کرمانشاه، اصفهان، قم و قزوین و خوشه پنجم شامل سیستان و بلوچستان، ایلام، کهگیلویه و بویر احمد است.
در مناطق روستایی خط فقر فاصله معناداری با مناطق شهری دارد. بیشترین خط فقر برای مناطق روستایی تهران و البرز به دست آمده که برای تابستان امسال یک میلیون و 578 هزار تومان برآورد شده است. بعد از آن مناطق روستایی خوشه چهار با اختلاف قابل توجه 539 هزار تومانی برای یک خانواده قرار دارند. نکته قابل توجه در خصوص مقایسه خط فقر روستایی و شهری آن است که خط فقر روستایی تمامی خوشه‌ها در تابستان امسال نسبت به مدت مشابه سال قبل رشدی بیشتری را نسبت به خط فقر شهری داشته است. این موضوع بیانگر آن است که افزایش شدت فقر در این مناطق بیش از شهرها است.
نرخ تورم محاسبه شده برای فقرا در بهار و تابستان 1397 نشان می‌دهد که هر چند اختلاف اندکی بین نرخ تورم فقرا و نرخ تورم کلی وجود دارد، اما در هر صورت تورم فقرا کمتر از تورم کلی در هر خوشه بوده که با نتایج تورم دهکی مرکز آمار که تورم دهک اول را کمتر از دهک دهم می‌داند نیز هماهنگی دارد. هر چند مقایسه نرخ تورم فقرا با نرخ تورم کل اختلاف اندک بین نرخ تورم فقرا با نرخ تورم کل و کمتر بودن رشد قیمت کالاهای مورد استفاده فقرا نسبت به کل خوشه را نشان می‌دهد اما این اختلاف بسیار جزیی و حتی بی اهمیت است.
سیاست حمایت از فقرا در دستور قرار گیرد
همان‌طور که در بررسی بالا مشاهده می‌شود، خط فقر در نقاط مختلف کشور دارای تفاوت با بخش‌های دیگر است و از این رو سیاست‌های حمایتی از فقرا هم باید متناسب با شرایط هر منطقه در نظر گرفته شود. این سیاست‌های حمایتی به خصوص در شرایط اخیر از اهمیت به سزایی برخوردار است.افزایش قابل توجه نرخ تورم در سال جاری سبب شده تا خط فقر و همچنین هزینه سبد مصرفی فقرا افزایش یاید. خط فقر در بهار امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته در مناطق مختلف کشور بین 9 تا 11 درصد رشد داشته و این رشد برای تابستان امسال نسبت به تابستان 96 رشدی حدود 22 تا 25 درصد را تجربه کرده است. از طرف دیگر نکته قابل توجه این است که خط فقر در تابستان امسال نسبت به بهار سال جاری نیز رشد قابل ملاحظه داشته به طوری که برای مثال در تهران خط فقر در تابستان نسبت به 11 درصد و در برخی از خوشه‌ها بیش از 13 درصد رشد داشته است. این در حالی است که در این مدت زمانی به طور معمول درآمد خانوار ثابت بوده و یا با توجه به مشکلات اقتصادی منجر به از دست دادن شغل هم شده است. بنابراین با توجه به رشد خط فقر و افزایش خط فقر در حالی‌که درآمد خانوار ثابت است، می‌توان انتظار داشت که درصد بیشتری از افراد جامعه به زیر خط فقر رفته باشند و نرخ فقر نسبت به رقم حدود 15 درصدی در سال 95 با افزایشی محسوس مواجه شود.
همچنین با توجه به روند فزاینده شاخص عمومی قیمت‌ها در حالی‌که پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال جاری نرخ تورم نقطه به نقطه به حدود بین 40 تا 50 درصد برسد، خط فقر در ماه‌های آینده مجددا افزایش خواهد یافت و پیش‌بینی می‌شود خانواده‌های بیشتری به زیر خط فقر مطلق بروند. در چنین شرایطی اجرای یک سیاست حمایتی هدفمند از اهمیت بالایی برخوردار است زیرا محاسبات فوق تنها خط فقر مطلق را نشان می‌دهد یعنی بیانگر حداقل نیازهای اساسی برای زندگی است و از این رو افزایش تعداد فقرا دارای مخاطرات و مشکلات جدی خواهد بود.این موارد ضرورت اجرای سیاست‌های حمایتی هدفمند را گوشزد می‌کند. در حال حاضر سیاست‌های حمایتی گوناگونی مطرح است که به نظر می‌رسد از هدفمندی کافی برخوردار نباشند. مثلا در خبرها عنوان شده که خانوارهایی با درآمد ماهیانه کمتر از سه میلیون تومان مورد حمایت قرار خواهند گرفت و یا افزایش حداقل مزد در طول سال مطرح می‌شود. پراکندگی خط فقر در نقاط مختلف کشور نشانگر آن است که یک سیاست حمایتی یکسان نمی‌تواند کل مناطق کشور را در بر بگیرد. در خصوص سیاست‌هایی چون افزایش حداقل مزد نیز باید توجه داشت که تنها از این طریق نمی‌توان سطح رفاه را بالاتر برد چرا که اولا بسیاری از بنگاه‌های تولیدی دچار مشکل هستند و احتمال دارد تحمیل افزایش زیاد دستمزدها آنها را به ورشکستگی بکشاند ولی در هر حال گریزی از افزایش مزد نیست. از سوی دیگر سیاست حمایتی می‌تواند کفایت داشته باشد که بخش بزرگی از فقرا را در بر بگیرد و سیاست افزایش مزد تنها به کارکنان کمک می‌کند و بیکاران و افراد ناتوان از آن بهره مند نخواهند شد.
