پیمان‌سپاری ارزی و صعود و سقوط صادرات فرش دستباف

تجارت فرش ایران در 4 دهه اخیر فراز و نشیب زیادی داشته است به‌گونه‌ای که مجموع ارزش این صادرات از حدود 100 میلیون دلار در سال‌های 1382 تا 1357، تحت تأثیر برخی مسائل اقتصادی تا 20 برابر رشد کرده و در سال 1373 به بالای 2.1 میلیارد دلار رسیده است؛ اما تجارت فرش ایرانی هرگز نتوانست این رکورد را حفظ کند و دوباره در هیاهوی مسائل اقتصادی و سیاسی وارد روند نزولی شد و تقریباً به همان وضعیت سال‌های نخست انقلاب برگشت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 مسائلی مانند برقراری پیمان ارزی و نظارت جدید بر امر قیمت‌گذاری فرش ایرانی، نوسانات نرخ ارز، تغییر مهلت واریز پیمان ارزی، اجرایی شدن قانون واردات در مقابل صادرات و تسهیلات گمرکی هر یک اثر متفاوتی بر وضعیت صادرات فرش داشته و باعث رشد یا افول آن شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، باوجود تحریم‌های اقتصادی و اعمال فشار امریکا بر ایران، به دلیل تأمین مواد اولیه آن از داخل کشور و عدم وابستگی صنعت فرش به واردات، وضعیت تجارت فرش ایران بهبود یافته و با رشد 400 درصدی از 84 میلیون دلار در سال 1357 به 425 میلیون دلار در سال 1359 رسیده است اما پس‌ازآن، در شرایطی که کشور با جنگ تحمیلی و همه‌جانبه مواجه بود دوباره در روند نزولی قرار گرفته و حتی در سال 61 کل ارزش صادرات فرش ایران به حوالی 67 میلیون دلار رسیده است. در کنار این عوامل، نمی‌توان تحولات بازار جهانی فرش را نادیده گرفت. از اوایل دهه 80 میلادی، رکود تقاضای فرش در بازار جهانی به‌واسطه تغییر الگوی مصرف خانوارهای اروپایی آغاز شد و در ادامه با اتحاد پولی اروپا و رواج یورو در این قاره، خانوارهای اروپایی بیش‌ازپیش به پس‌انداز درآمد و کاهش هزینه‌های خود پرداختند و همین رفتار اقتصادی، تقاضا را برای فرش ایرانی کاهش داد چراکه اروپا حدود یک‌سوم بازار صادراتی فرش ایران را شامل می‌شد و کاهش تقاضا در این قاره عملاً به افت شدید صادرات ایران منجر شد. از سوی دیگر فعال شدن رقبای فرش ایران اعم از کشورهای چین، پاکستان، ترکیه، هند و ... در بازارهای جهانی نیز نوعی رقابت قیمتی به راه انداخت که باعث شد فرش با کیفیت و اصیل ایرانی مشتری کمتری داشته باشد چراکه قیمت فرش‌های عمدتاً نامرغوب رقیب، به‌مراتب از فرش ایرانی پایین‌تر بود و مشتریان بیشتری را به خود جذب می‌کرد. در ادامه با پایان یافتن جنگ تحمیلی و آغاز اجرای برنامه اول توسعه در دولت سازندگی، مجموعه تحولات اقتصادی و سیاست‌گذاری باعث شد زمینه بسیار مساعدی برای صادرات غیرنفتی به‌ویژه صادرات فرش ایرانی مهیا شود به‌ویژه که در این سال‌ها پیمان‌سپاری ارزی لغو شد و هم‌زمان کاهش شدیدی ارزش پول ملی، کفه رقابت قیمتی در بازارهای جهانی را به نفع فرش ایرانی تغییر داد.

بررسی‌ها نشان می‌دهد با لغو محدودیت‌های صادراتی مانند پیمان‌سپاری ارزی، الزام واردات در مقابل صادرات و افزایش تسهیلات صادراتی، زمینه بسیار مساعدی برای افزایش صادرات غیرنفتی مهیا شد. در سال 1373 با اجرای برنامه دوم توسعه، دوباره صادرات فر با نوسانات شدیدی مواجه شد. از یک‌سو با برقراری دوباره قانون پیمان‌سپاری ارزی در سال 1374 صادرات سخت‌تر شد و از سوی دیگر کاهش تقاضای جهانی فرش دست‌باف نیز بازار فرش ایرانی را محدودتر کرد. در این شرایط صادرات فرش ایران با سقوط آزاد مواجه شد و ارزش این صادرات از 2.1 میلیارد دلار در سال 1373 به 981میلیون دلار در سال 1374 و 642 میلیون دلار در سال 1375 رسید. یعنی ارزش صادرات فرش ایرانی ظرف دو سال حدود 70 درصد افت کرد و به عبارت به یک‌سوم رسید.

نکته قابل‌توجه اینکه با الزامی شدن پیمان‌سپاری ارزی در سال 1374، گرچه ارزش صادرات فرش ایران سقوط شدیدی را تجربه کرده اما از نظر حجم صادرات، افت کمتری تجربه شده است. طولانی شدن پروسه فروش فرش‌های صادراتی ایران در نمایشگاه‌های متعلق به صادرکنندگان در کشورها اروپایی و امریکا و همچنین افت قیمت جهانی فرش در این دوره می‌تواند از جمله دلایل اصلی افت نسبی حجم صادرات فرش ایران در مقابل ریزش شدید ارزش صادرات باشد. در این دوره و در سال‌های بعد، رقابت دیگر کشورهای تولیدکننده فرش دستباف اعم از چین، هند، پاکستان ترکیه و حتی افغانستان شدت گرفت و بالا بودن هزینه تولید فرش در ایران که با افزایش دستمزدها توسط دولت، بیش‌ازپیش بالا رفته بود نیز کفه این رقابت را بیشتر به نفع رقبا سنگین می‌کرد. برآیند این وضعیت به‌جایی رسید که فرش ایرانی باوجود داشتن مزیت اصالت و کیفیت، بخشی از سهم بازار موجود را از دست بدهد و سهم قابل‌توجهی نیز از بازارهای نوظهور به دست نیاورد. گفتنی است در سال 1394 با اجرایی شدن برجام و رفع بخشی از تحریم‌های اقتصادی علیه ایران، دوباره صادرات فرش توسط بخش خصوصی بهبود یافت و از 290 میلیون دلار در سال 1394 به 426 میلیون دلار در سال 1396 رسید. به توجه به تجارب دوره‌های قبلی، به نظر می‌رسد با اعمال مجدد تحریم‌های یک‌جانبه امریکا در سال جاری و همچنین الزامی شدن پیمان‌سپاری ارزی، صادرات فرش ایرانی با افت قابل‌توجهی مواجه شود.