تغییر جهت پیکان انرژی ایران
گروه انرژی|نادی صبوری|
به نظر می‌رسد ایران در حال تمرکززدایی از جهت پیکان منابع انرژی خود است. مجموع مسائلی که اخیرا رخ داده است نشان می‌دهد سیاست‌گذاری‌های کلان در سال‌های پیش رو برای «برق» به عنوان یک منبع تامین انرژی، اهمیت بیشتری نسبت به گذشته قایل خواهد شد. همین حالا نیز بودجه وزارت نیروی ایران در لایحه پیشنهادی بودجه ۹۸ افزایش پیدا کرده و حسن روحانی رییس‌جمهوری ایران در اقدامی بی‌سابقه از مرکز دیسپاچینگ برق دیدن کرده است تا نشانه‌هایی از تغییر قابل رویت باشد. این وضعیت می‌تواند نقش ایران در صادرات انرژی را نیز متحول کند.
حسن روحانی ریاست‌جمهوری ایران روز دوشنبه گذشته در جریان بازدیدش از مرکز دیسپاچینگ برق در وزارت نیرو، «آب» و «برق» را مصادیقی از «امنیت» خواند چرا که باعث آرامش خاطر مردم می‌شود. ایران یکی از معدود کشورهای جهان با شبکه سراسری برق محسوب می‌شود که روی کاغذ در تمامی مرزها امکان تبادل برقی دارد. طبق تازه‌ترین گزارش ماهانه آماری آب و برق، شبکه توزیع برق فشار متوسط ایران در پایان آبان ماه ۹۷ معادل ۴۲۵ هزار کیلومتر و شبکه توزیع برق فشار متوسط آن معادل ۳۶۲ هزار کیلومتر طول داشته است. در حال حاضر ظرفیت تولید برق ایران ۸۰ هزار و ۷۸ مگاوات است و طبق برنامه باید تا سال ۲۰۲۰ به ۱۰۰ هزار مگاوات برسد. در چنین شرایطی طبیعی است که این کشور تمایل فراوانی به صادرات چیزی داشته باشدکه همانطور که رییس‌جمهوری می‌گوید «امنیت» است.
طبق اطلاعات ترازنامه انرژی ایران که آخرین به روزرسانی آن پاییز 96 صورت گرفته است، هیچ شهری در ایران وجود ندارد که به برق دسترسی نداشته باشد، حتی در جمعیت‌های روستایی نیز شاهد دسترسی به برق هستیم. این در وضعیتی است که طبق آمارهای جهانی 1 میلیارد نفر در دنیا هنوز بدون دسترسی به برق زندگی می‌کنند.
از میان این ۱ میلیارد نفر، عراق همسایه غربی ایران نیز سهم قابل توجهی دارد. تیر ماه سال جاری بود که مساله کمبود و در واقع نبود برق در عراق، مردم را در جنوب و مرکز این کشور به خیابان کشاند تا با تشییع پیکر نمادین «کهربا» که در زبان عربی به معنای برق است، اعتراض خود را به وضعیت نشان دهند. در سال‌های اخیر در اوقاتی سیستم برق‌رسانی به بغداد پایتخت عراق، که در قیاس با دیگر مناطق وضعیت بهتری دارد به صورت «سه ساعت روشنایی، سه ساعت خاموشی» بوده است.
وضعیت کمبود برق در عراق و رشد جمعیت رو به فزونی این کشور، باعث می‌شود صادرات برق ایران به همسایه غربی خود، شانس بالایی داشته باشد. این صادرات اکنون وجود دارد اما حجم آن قابل توجه نیست.
طبق اطلاعات موجود در ترازنامه انرژی ایران که البته آخرین به روز رسانی آن اطلاعات سال 1394 را نشان می‌دهد، ایران در زمان نگارش گزارش با تمام کشورهای همسایه خود که با آنها مرز خاکی مشترک دارد، انرژی الکتریکی تبادل کرده و 94.4 درصد از صادرات برق خود را به سه کشور عراق، ترکیه و افغانستان داشته است. در ماه‌های شهریور و تیر سال 1394 ایران بیشترین صادرات برق خود را انجام داده است که مقصد آن نیز عراق بوده است. روندی که با رشد تقاضای برق در ایران به ویژه در بخش داخلی، عملا در سال 1397 قابل تکرار نبود.
اهمیت صادرات برق اتفاقا برای کشوری که خطر و سایه تحریم را به دنبال خود حس می‌کند بیش از دیگر بخش‌ها مهم است. محمودرضا حقی‌فام استاد دانشگاه و سخنگوی صنعت برق ایران به «تعادل» می‌گوید: «همسایگان ما حتی در شرایط تحریم نیز مجبور هستند برق را از ما خریداری کرده و پولش را نیز پرداخت کنند. هیچ جایگزینی برای این خرید وجود ندارد» او معتقد است افزایش تبادلات برقی باعث می‌شود عملا شرایط تحریمی برای ایران قابل اجرا نباشد.
هدف‌گذاری: هاب برق منطقه
ایران روی کاغذ به دنبال این است که به نوعی به «هاب برق» در منطقه تبدیل شود. هدفی که یکی از ره‌آوردهای آن «اتصال به شبکه برق اروپا» است. بسیاری از مقالات علمی حوزه انرژی اخیرا بر این موضوع تاکید می‌کنند که در چند سال آینده «تقاضای نهایی برای برق» بیش از هر انرژی دیگری رشد خواهد کرد و ارتباط بین‌المللی آن نیز به تبع این رشد، افزایش خواهد یافت. این موضوع باعث می‌شود برق کم کم از کالایی که بیشتر در کشور تولیدکننده مصرف می‌شود به سمت کالایی صادراتی گرایش پیدا کند.
ایران در طول تمام سال‌های اخیر، هر چند وابستگی بودجه خود را به نفت به مرور کاسته است اما در نهایت به صادرات نفت خام به‌شدت وابسته است. اسحاق جهانگیری معاون اول رییس‌جمهوری گفته است که سهم درآمدهای حاصل از فروش نفت در بودجه سال 1398 معادل حدود 25 درصد است. سهمی که هر چند نسبت به گذشته کاهش یافته اما همچنان بزرگ محسوب می‌شود.
سهم اندک درآمد صادرات برق
طبق گزارش آماری سالانه اوپک، فروش نفت در سال 2017 برای ایران معادل 52 میلیارد و 728 میلیون دلار عایدی داشته است. درآمدی که ایران از محل صادرات برق کسب می‌کند اما در قیاس با درآمد نفتی در حال حاضر اندک است. طبق آمارهای وزارت نیرو صادرات برق به صورت تجمعی در 4 سال 1392 تا 1396 برای ایران 4.1 میلیارد دلار درآمد داشته است.
ایران در چند سال اخیر تلاش کرده است شبکه برق خود را به بعضی از همسایه‌های شمالی‌اش متصل کند. در این راستا تفاهم‌نامه‌ای برای «هم‌زمانی» شبکه برق ایران، روسیه و آذربایجان به امضا رسیده است.
جمهوری آذربایجان یکی از نقاطی است که می‌تواند تبادل انرژی الکتریکی میان ایران و اروپا را ممکن کند. پیشتر محمد علی فرحناکیان مدیرکل دفتر راهبردی و نظارت بر تولید برق وزارت نیروی ایران در تیر ماه 96 گفته بود که زیرساخت‌های «اتصال شبکه برق ایران به اروپا» فراهم شده و ایران از طریق کشورهای آذربایجان، کردستان عراق و روسیه به شبکه برق اروپا
وصل می‌شود.
ساختار بازار برق
البته ساختار بازار برق پیچیدگی‌هایی را دارد که صادرات آن را نسبت به صادرات نفت خام، نیازمند زیرساخت‌های بیشتری می‌کند. این بازار و قوانین و مقررات آن در دنیا نیز هنوز نوپا به حساب می‌آیند. پیشتر 3 محقق ایرانی در مقاله‌ای با عنوان « بررسی تأثیر الحاق به سازمان جهانی تجارت بر صادرات برق ایران» به این موضوع پرداخته‌اند که کشورهایی که به منـابع سرشار و مطمئن انرژی دسترسی دارند، می‌توانند دیدگاه‌ها و مقـررات مربـوط بـه تجـارت کالای برق در سازمان تجارت جهانی را مطابق منافع ملی خود هدایت کنند و برای تحکـیم جایگاه خود در صادرات برق و برای بهره‌گیری از صنایع انرژی‌بر اقدام کنند.
در حالی که شواهد از افزایش توجه به «برق» حکایت دارند، اظهارات محمودرضا حقی‌فام معاون هماهنگی توزیع شرکت توانیر که در حال حاضر عامل خرید و فروش برق در ایران است از تدوین برخی قوانین و مقررات جدید خبر می‌دهد که می‌تواند تبادلات برقی ایران با دیگر کشورها را افزایش دهد.
این استاد دانشگاه تربیت‌مدرس که در زمینه ساختار بازارهای برق فعالیت می‌کند با اشاره به اینکه در حال حاضر خرید و فروش برق با دیگر کشورها نه از طریق ارتباط مستقیم با نیروگاه‌ها بلکه از طریق شرکت توانیر صورت می‌گیرد به «تعادل» می‌گوید: «برای مثال ساختار بازار برق در اروپا یا امریکای شمالی به این شکل است که هر کشور می‌تواند از طریق مکانیزم بازار و به صورت مستقیم از یک نیروگاه خصوصی برق خریداری کند»
سخنگوی صنعت برق البته معتقد است در ایران می‌توان از روش‌هایی به ساختاری مشابه دست پیدا کرد. او در این خصوص عنوان می‌کند: «با در نظر گرفتن برخی مقررات، تعامل مستقیم نیروگاه‌ها با کشورهای خارجی ممکن خواهد شد. یکی از این قوانین تهیه چارچوبی است که نیروگاه‌ها را ملزم می‌سازد ابتدا نیاز شبکه داخلی را برطرف کنند.»
او ادامه می‌دهد: «مساله دیگر لزوم تصریح حق ترانزیت در مقررات مربوط به تبادلات برقی است. در واقع صادرکنندگان برق باید برای استفاده از شبکه برق ایران که هزینه تعمیر و نگهداری سنگینی دارد، حق ترانزیت پرداخت کنند. علاوه بر حق ترانزیت پرداخت حق آلایندگی نیز مطرح است»
«ساخت نیروگاه» توسط خارجی‌ها در ایران، از نظر حقی‌فام یکی از خروجی‌های مهم تدوین مقررات در این زمینه است. او در این خصوص می‌گوید: «علاوه بر اینکه امکان تبادل برق با کشورهای دیگر وجود دارد، ایران با توجه به منابع نفت و گاز خود می‌تواند از خارجی‌ها دعوت کند در ایران نیروگاه بسازند و با پرداخت حق ترانزیت و حق آلایندگی، بخشی از برق تولیدی را در ایران به فروش رسانده و بخشی از آن را به مقاصد مورد نیاز خود ببرند»
حقی‌فام از این موضوع خبر می‌دهد که در حال حاضر موضوع پرداخت حق ترانزیت برای تصویب به شورای اقتصاد رفته است.
او در پایان صحبت‌های خود بر این موضوع تاکید می‌کند که البته در حال حاضر تولید و مصرف برق در ایران تقریبا سر به سر است، موضوعی که باعث می‌شود ظرفیت مازاد برای صادرات قابل توجه نباشد.
