ملی شدن شیلات دریای خزر

نهم بهمن 1331، محمدمصدق نخست‌وزیر، ضمن اطلاع به «سادچیکف» سفیر اتحاد جماهیر شوروی درباره پایان مدت قرارداد شیلات دریای خزر، اعلام کرد: ایران مایل به تمدید قرارداد نیست و شیلات دریای خزر ملی شده است.

رأی قاطع مجلس سنای ایران در آخرین ساعت کاری ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ مفهوم ملی شدن را در تاریخ با نفت آنچنان گره زد که در ۶۵ سال گذشته این روز به عنوان یکی از مهم‌ترین روزها در تقویم کشور ثبت شده است. در حالی که کمتر از دو سال بعد از آن مجلس با پیشنهاد دولت ملی دکتر مصدق یکی دیگر از منابع مهم یعنی شیلات ایران را نیز ملی اعلام کرد. نفت و شیلات هر دو در یک زمان بنا به امتیازنامه‌ها به خارجی‌ها داده شد و همزمان با هم و به همت دولت دکتر مصدق ملی شدند.

قانونی که هر چند ارزش آن کمتر از ملی شدن صنعت نفت نبود اما برای همیشه در حاشیه آن باقی ماند و کمتر کسی خبر دارد که بهره ایران از صید ماهی از دریای خزر در بهمن‌ ۱۳۳۱ به دخالت همسایه شمالی در بخش مهمی از این دریا پایان داد و مفهوم ملی شدن را تکمیل کرد و شرکت شیلات ایران را بنیان گذاشت. شرکتی که بی‌تردید در 200 سال تاریخ ایران بعد از صنعت نفت نمونه بسیار خوبی برای اعمال سیاست موازنه منفی و مثبت در قبال قدرت‌های جهانی است.شیلات شمال و حق صید ایران از دریای مازندران در طول تاریخ سرنوشت عجیبی را پشت سر گذاشته است. بزرگ‌ترین دریاچه جهان که روزگاری با اسم دریای کاسپین- قزوین- مرز میان ایران و همسایگان شمالی بود، زیستگاه یکی از منحصربه‌فردترین ماهی‌های جهان، تاس ماهی خاویاری است که مرغوب‌ترین خاویار جهان را در شکم خود می‌پروراند. ماهیان خاویاری در نیمه جنوبی این دریاچه زیست می‌کنند و بیش از ۱۵۰ سال صیادان ایرانی از صید آن محروم بودند.

بهمن ۱۳۳۱ مجلس شورای ملی با تأسیس سازمانی به اسم شیلات ملی ایران موافقت کرد و این شرکت زیر نظر وزارت دارایی فعالیت خود را آغاز کرد. به دنبال آن تمام تابلوهای شرکت در شهرهایی چون بندرانزلی و رشت و لاهیجان به پایین آمد و مدارس تهران و سایر شهرها به شکرانه این اتفاق ملی تعطیل شد و صیادان ایرانی بعد از بیش از ۱۵۰ سال تورهای خود را به اسم ایران به آب انداختند و از نعمتی که طبیعت به آنها اعطا کرده بهره گرفتند تا شیلات ایران از صادرات ماهی‌های خاویاری و گوشتی و تزیینی و گیاهان دریایی سالانه درآمدی نزدیک به درآمد نفت داشته باشد.

شرکت مختلط ماهی ایران و شوروی در ۲۵ سال فعالیت خود زیان‌های زیادی به زنجیره حیاتی و اقتصادی آبزیان زد و باعث کاهش ذخایر ماهی شد. بهمن ۱۳۳۱ در سالی که دولت مصدق سیاست اقتصاد بدون نفت را پیش گرفته بود، این قرارداد به پایان رسید و دولت ایران با درخواست روس‌ها برای تجدید قرارداد مخالفت کرد و به مردم شمال ایران این نوید را داد که شیلات شمال را ملی می‌کند. نخست‌وزیر در گفت‌وگو با سادچیکف، سفیر شوروی در ایران، او را از این تصمیم آگاه کرد و گفت: «این اقدام نباید باعث دلخوری شوروی شود. ما دیگر قرار نداریم که منابع خود را در اختیار دیگران بگذاریم. فروش تولیدات مازاد بر مصرف داخلی نه‌تنها مانعی نخواهد داشت بلکه بر پایه بهای عادلانه جهانی و حفظ منافع ملی تشویق هم خواهد شد...»