آب، خشت‌ها را با خود برد

ریحانه جاویدی|

اگرچه بارندگی‌های اخیر، تالاب هورالعظیم در استان خوزستان را لبریز کرد، به هیرمند در قلب سیستان و بلوچستان جان دوباره داد و کانون‌های گرد و غبار در دریاچه هامون را خاموش کرد اما برای یزد اوضاع دیگری را رقم زد. سیلاب در میان این شهر تاریخی که به عنوان یکی از نخستین شهرهای خشتی دنیا در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است، راه افتاد و خانه‌های خشت و گلی این شهر را را تا نیمه به کام خود کشید. سه خانه تاریخی و برج و باروی شهر یزد تخریب شد. برآورد اولیه حکایت از آن دارد که ۹ میلیارد تومان خسارت به آثار تاریخی این شهر وارد شده که البته بنا بر اظهارنظر مسوولان میراث فرهنگی این استان، این رقم قطعی نیست و بیشتر هم می‌شود. با این حال مسوولان مدیریت بحران یزد اظهارنظر دیگری درباره این موضوع داشتند و تخریب خانه‌های تاریخی را ناشی از سیلاب نمی‌دانند، بلکه معتقدند تخریب‌ها از طرف مالکان این بناهای تاریخی انجام شده اما کارشناسان نظر دیگری دارند آنها معتقدند، سیاست نادرست در توسعه بافت تاریخی یزد آن را در برابر این قبیل حوادث آسیب‌پذیر کرده و اگر سیستم مدیریت آب که در گذشته در این شهر کویری رایج بود، احیا نشود، باید منتظر خسارت‌های بدتر و بیشتر بود.

   سیلاب یا تخریب عمدی؟

مهرماه امسال اداره میراث فرهنگی یزد با کمک مردم بافت تاریخی را رفت و روب کرد و دستی به ناودان‌های خانه‌ها کشید تا بارندگی زمستانی به بافت تاریخی آسیب نزند اما شدت سیلاب بیشتر از آن بود که با این اقدامات ساده و کمک‌های مردمی بشود با آن مقابله کرد. آن‌طور که مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد اعلام کرده است، خسارت سیلاب در بافت تاریخی شدید است و 3 خانه تاریخی و برج و باروی شهر تخریب شدند. مصطفی فاطمی درباره جزییات این اتفاق به «تعادل» گفت: این خسارت که در ابتدا ۹ میلیارد تومان برآورد شده بود، در حال حاضر رو به افزایش است و همچنان مردم در حال مراجعه به میراث‌فرهنگی برای امدادرسانی به بناها هستند.

او افزود: خسارت به بناهای تاریخی به حدی بود که ناچار به تخریب برخی از دیوارهایی که پی‌ها، پایه‌ها و ستون‌های آنها خیسیده و در حال فرو ریزش بود، شدیم که باید دوباره آنها را مرمت کنیم در حالی که این اقدامات نیز هزینه‌های زیادی در بر دارد. برای رفع مشکلات بافت تاریخی، نجات بناها و خانه‌های ساکنان این منطقه نیازمند بودجه ستاد بحران هستیم.

فاطمی بیان کرد: بقعه سید شمس الدین، خانه تاریخی اربابی، خانه قاجاری با تزئینات خاص در محله گازرگاه، بخشی از زندان اسکندر، حصار سمت شمالی بافت تاریخی و برخی دیگر از خانه‌های عرصه بافت جهانی نیز دچار آسیب شده‌اند. مسجد ملأ اسماعیل و مسجد چهل محراب نیز هر چند آسیب ندیده‌اند اما دچار آب گرفتگی و “خیسیدگی “ شده‌اند.

اظهارات فاطمی در حالی است که پیش از این هادی هادی نسب، مدیرکل مدیریت بحران استانداری یزد، خراب شدن چند مورد منزل مسکونی تاریخی در بافت جهانی یزد را بی‌ارتباط با سیلاب و آب گرفتگی دانسته و بیان کرد: طبق بررسی‌های انجام شده تخریب ناشی از آب‌گرفتگی توسط مالک با قصد تخریب عمدی بوده است.

   تغییرات تحمیلی شهر را آسیب‌پذیر کرد

قطعا در طول سالیان درازی که بافت تاریخی شهر یزد به حیات خود ادامه داده تا امروز که به میراثی جهانی تبدیل شده، این نخستین‌بار نیست که بارندگی با این وسعت در این شهر خشتی رخ داده و سیلاب به راه می‌افتد اما چرا بناهای خشتی این شهر در گذشته دچار خسارت نشده و استوار باقی ماندند اما اکنون با بارش نخستین‌باران جدی در فصل زمستان اینچنین آسیب‌پذیر شده است؟ کارشناسان معتقدند تغییراتی که در چند سال اخیر بدون توجه به ساختار بافت تاریخی در جریان شهرسازی به این شهر تحمیل شده، بافت تاریخی را در مقابل حوادثی نظیر سیلاب آسیب‌پذیر کرده است. علی‌اصغر سمسار یزدی، مدیر مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های آبی درباره این موضوع به «تعادل» گفت: در گذشته بخشی از روان‌آب ناشی از بارندگی که از بام خانه‌ها جاری می‌شد در باغچه‌ها نفوذ می‌کرد و آن بخشی هم که در خیابان‌ها و معابر به جریان در می‌آمد به سمت چاه‌های جذبی هدایت می‌شد. از طرف دیگر معبرهایی هم تعبیه شده بود که آب بدون آسیب به بناهای مسکونی به قنات‌ها وارد شود.

او افزود: اما در مورد شهری جدید بدون توجه به اقلیم و نوع معماری و طراحی سنتی بافت تاریخی بعضی تدابیر گذشتگان برای مهار آب حذف شد. سطح معابر به غلط با آسفالت پوشیده شد در حالی که آسفالت اصلا مناسب اقلیم یزد نیست همین اتفاق سبب شد راه جذب آب به درون زمین مسدود شده و معابر غیر قابل نفوذ شوند. از طرف دیگر چاه‌های جذبی با آسفالت پوشانده شد. در واقع تمام خروجی‌ها و ورودی‌های آب را مسدود کردیم و حالا شکایت می‌کنیم که چرا سیلاب در بافت تاریخی راه افتاده است. قنات‌ها را هم غیرفعال کردیم در حالی که در گذشته از ظرفیت این‌بارندگی برای پر کردن ذخایر آب در قنات و سیراب شدن سفره‌های آب زیرزمینی استفاده می‌شد، نه خسارتی به خانه‌ها می‌زد و نه هزینه‌ای در برداشت بلکه باعث استفاده مردم هم می‌شد که به سب تصمیم‌های غلط از آن بی‌بهره شدیم.

مدیر مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های آبی درباره راه‌حل جلوگیری از تکرار چنین اتفاق‌های گفت: راه‌حل مدیریت این وضع این است که به تجربه گذشتگان اعتماد کنیم و به سیستم قبل برگردیم که البته زنده کردن قنات‌ها با توجه به تخریب‌های فراوانی که داشته امکان پذیر نیست و اگر در شرایط فعلی بخواهیم جریان آب سطحی را به قنات‌ها هدایت کنیم جز آنکه آب را به پس ساختمان‌های تاریخی بریزیم و بناها از بین برود، نتیجه دیگری نخواهد داشت اما باید چاه‌های جذبی احیا شده و افزایش یابند. محل فعلی تجمع آب در معابر در واقع همان نقاطی بوده که در گذشته ورودی چاه‌های جذبی قرار داشته بنابراین مسوولان شهرداری و میراث فرهنگی یک مرحله از هزینه جلوترند چون مکان حفر چاه به راحتی قابل شناسایی است. از طرف دیگر باید آسفالت‌ها را از معابر بافت تاریخی جمع کنند تا خاک امکان نفوذ داشته باشد و آب را به سفره‌های آب زیر زمینی هدایت کند. طبیعت نیست که برای ما هزینه و زحمت می‌آفریند بلکه مدیریت نادرست ماست که نه تنها باعث می‌شود امکان استفاده از روان آبی که آب شیرین بوده را از دست بدهیم بلکه باید میلیاردها تومان هم صرف مرمت و بازسازی بناهای تخریب شده کنیم در حالی که اگر از ابتدا از مصالح مناسب استفاده می‌شد چنین زحمت و هزینه‌ای به بار نمی‌آمد.