معمای «ظریف»
بهاره مهاجری|
خبر به اندازه کافی تکان‌دهنده بود که بازار سرمایه و ارز را تحت تاثیر قرار دهد. از استعفای ناگهانی ظریف سخن می‌گوییم. هر چند ساعت انتشار این استعفا- آن هم از طریق اینستاگرام- دیر وقت بود و فقط یک روزنامه توانست آن را در صفحه اول خود بیاورد اما 12 ساعت بعد، پس لرزه‌های آن دامنگیر بازار شد. شاخص کل بورس حدود 2 هزار واحد سقوط کرد و بازار ارز و طلا و سکه ملتهب شد هر چند که بعدا آرام گرفت (در این زمینه گزارش‌های صفحات 4 و 5 را بخوانید.) با این حال فضای سیاسی کشور همچنان ملتهب است.
در این مدت کوتاه، گمانه‌زنی‌ها بر سر دلایل استعفای ظریف بالا گرفته است. از یک سو گفته شده دخالت برخی نهادها در امور سیاست خارجی (مثل دعوت از بشار اسد به تهران بدون اطلاع وزیر) عامل این استعفا بوده و از سوی دیگر در بین اصولگرایان شایع است که اختلاف میان ظریف و تیم ریاست‌جمهوری سبب ساز استعفا در این روز- ورود بشار اسد به تهران- شده است. هر چه هست نوشته ظریف نشان می‌دهد که معمای استعفای او فراتر از این گمانه‌زنی‌ها است، آنجا که او خطاب به همکارانش در وزارت امور خارجه می‌گوید: «.... امیدوارم استعفای بنده تلنگری برای بازگشت وزارت امور خارجه به جایگاه قانونی‌اش در روابط خارجی باشد،» که در واقع این اشاره‌ای ظریف به دور زدن‌های وزارت امور خارجه است. اعتراض ظریف را می‌شود حتی در عکس‌هایی که در دیدار بشار اسد از تهران و با مقامات عالی کشور هم داشت مشاهده کرد؛ در هیچ‌کجا از او نشانه‌ای نمی‌بینیم که بر‌خلاف اصول و عرف دیپلماتیک است. اینکه چرا او در دیدارها نبوده است را باید از مقامات رسمی کشور پرسید اما پاسخ او به یکی از مخاطبانش گویای حرف‌های زیادی است، آنجا که او می‌گوید،: «بعد از عکس‌های ملاقات‌های امروز دیگر جواد ظریف به عنوان وزیر خارجه در جهان اعتباری ندارد!» البته تاریخ ایران سرشار از دور زدن‌های وزارت امور خارجه یا حتی برخی از دستگاه‌های دیگر است . برای مثال در دهه 1360، نخست وزیر وقت نزد یکی از مقامات وقت کشور گلایه کرده بود که 10 کانال در داخل کشور با خارج مرتبطند که ما در جریان نیستیم. شاید با توجه به همین اتفاقات است که الیاس حضرتی، نماینده مردم تهران در مجلس در این زمینه می‌گوید: «این خیلی بد است که وزیر امور خارجه یک کشور در جریان یک اقدام ویژه در حوزه سیاست خارجی نباشد. بشار اسد به تهران آمده است اما وزیر امور خارجه خبر ندارد! این خیلی بد است.» او به این نکته اشاره می‌کند: «در ملاقات مقام‌های خارجی با مسوولان کشور حتما وزیر امور خارجه حضور دارد آن هم در سطح رییس‌جمهور. دیشب بشار اسد با رییس‌جمهوری و رهبری دیدار داشت اما آقای ظریف غایب بود.» نقل‌قول‌ها و گزارش‌های بعدی نیز نشان داد اساسا محمد جواد ظریف در جریان سفر پر اهمیت بشار اسد به ایران قرار نداشته و برای شرکت در نشست خلع سلاح و حقوق بشر سازمان ملل عازم ژنو بوده است. این را رییس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس می‌گوید که قرار بوده همراه با ظریف در این نشست شرکت کند. فلاحت‌پیشه با اشاره به لغو سفرش با ظریف آن هم تنها با یک پیامک گفت: «قرار بود صبح دوشنبه (۶ اسفندماه) بنده به همراه آقای ظریف سفری به ژنو برای شرکت در نشست خلع سلاح و حقوق بشر داشته باشیم. با وجود اینکه برخی از نمایندگان در کمیسیون امنیت ملی حضور رییس کمیسیون به همراه وزیر امور خارجه را خلاف پروتکل‌ها می‌دانستند و معتقد بودند که باید یکی از اعضا در این سفر حضور پیدا کند، بنده به دلیل نشان‌دادن حسن نیت مجلس و به خاطر تاکید آقای ظریف برای همراهی‌ام با ایشان در این سفر اعلام آمادگی کردم.» او افزود: «قرار شد ساعت ۱۵ همان روز پرواز کنیم. پاس سیاسی خود را به تشریفات دادم تا کارهای لازم صورت گیرد اما به یک‌باره آقای پناهی‌آذر، پیامکی با این محتوا به من فرستاد که سفر کنسل شده است. این آخرین خبر بنده از آقای ظریف بود تا اینکه موضوع استعفای ایشان در فضای مجازی مطرح شد.» البته فلاحت پیشه تصریح کرد که ظریف در گذشته چندین بار استعفا داده بود و اینکه این‌بار آقای ظریف استعفایش را عمومی کرده است نشان‌دهنده آن است که می‌خواهد رییس‌جمهور با استعفایش موافقت کند.
رییس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس، ناهماهنگی‌ها در حوزه سیاست خارجی و دخالت نهادهای مختلف در این حوزه را علت نارضایتی ظریف دانست.
احتمالا منظور فلاحت پیشه از استعفاهای پیشین ظریف به حواشی تصویب لوایح مبارزه با پولشویی و عضویت در اف‌ای تی اف برمی‌گردد زیرا ظریف پیش از این نیز از عدم اقناع برخی نهادهای تصمیم‌گیری در خصوص تصویب لوایح مالی مرتبط با اف‌ای تی اف ابراز نگرانی کرده و هشدار داده بود: «نه بنده و نه آقای رییس‌جمهور نمی‌توانیم تضمین دهیم که با پیوستن به لایحه عدم حمایت مالی از تروریسم مشکلات ما حل خواهد شد. اما می‌توانیم تضمین دهیم با نپیوستن به این لایحه امریکا بهانه مهمی را برای افزایش مشکلات ما پیدا خواهد کرد.»
در کنار این موضع‌گیری‌ها، بررسی اظهارات و تحولات اخیر نشان می‌دهد نارضایتی ظریف از برخی مداخلات و ناهماهنگی‌ها مسبوق به سابقه بوده و صرفا با رخدادهای مربوط به سفر پرحاشیه بشار اسد عیان شده است؛ آنجا که در مصاحبه‌ای که دیروز روزنامه جمهوری اسلامی از او منتشر کرده از اختلافات میان جناح‌های مختلف ایران در حوزه سیاست خارجی انتقاد کرده است.
ظریف در این گفت‌وگو که روز سه‌شنبه همزمان با استعفایش در صفحه نخست روزنامه جمهوری اسلامی منتشر شد، به مساله عدم تصویب FATF در مجمع تشخیص مصلحت نظام اشاره کرد و ضمن اشاره به سیر تاریخی این لوایح در دولت‌های خاتمی و احمدی‌نژاد گفت: «عنصر اعتماد خیلی مهم است و باید دوستان ما بپذیرند آنهایی که در وزارت خارجه نشسته‌اند، وزارت خارجه متعلق به همین نظام است. من و همکارانم بیش از خیلی از دوستانمان، اگر اتفاقی بیفتد و اطلاعاتی به بیرون برود، در معرض سوال خارجی‌ها قرار خواهیم گرفت. یعنی میزان سوالی که از من و همکارانم می‌شود در خارج، اگر اطلاعات کشور فاش بشود، بیشتر از دیگران در کشور خواهد بود؛ من و همکارانم بیش از همه در خارج زیر سوال می‌رویم؛ لذا نگرانی ما از افشای اطلاعات کمتر از هیچ‌کس دیگر در کشور نیست، ولی دوستان ما هنوز این را باور نکردند که اینجا وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران است.»
این اظهارات اخیر ظریف را کنار سخنان دیروز علی مطهری، نایب‌رییس مجلس بگذاریم که در جمع خبرنگاران گفت: بر اساس اطلاعاتی که دارم دلیل اصلی استعفای وزیر امور خارجه دخالت نهادهای غیرمسوول، در سیاست خارجه کشور است. مطابق قانون اساسی وزارت خارجه متولی سیاست خارجی کشور است اما اکنون استقلال کافی ندارد؛ طبیعتاً ظریف احساس می‌کند موانعی پیش روی او است که نمی‌تواند کار خود را انجام دهد. نماینده مردم تهران در مجلس با اشاره به اینکه رییس‌جمهور از ابتدا باید اقتدار بیشتری می‌داشت و اجازه دخالت در سیاست خارجی را نمی‌داد گفت: رییس‌جمهور باید مانع از فشارها به دستگاه سیاست خارجی کشور شود.
مخالفت‌ها با خروج ظریف از دستگاه سیاست خارجی به این اظهارات ختم نمی‌شود، تا لحظه تنظیم این گزارش تعداد زیادی از نمایندگان طی نامه‌هایی با امضای پرشمار خواهان مخالفت با استعفای وی شده‌اند حتی فراکسیون نمایندگان ولایی مجلس هم با صدور بیانیه‌ای درباره استعفای ظریف تاکید کرد که ظریف باید بماند. همزمان با این واکنش‌ها همچنین اخباری در شبکه‌های مجازی با این مضمون دست به دست شد که جمعی از مدیران ستادی و سفرا و دیپلمات‌ها در تدارک استعفا از سمت‌های خود در صورت قطعی شدن استعفای ظریف هستند. اما پس از این شایعات، قولی از ظریف روی خبرگزاری‌ها آمد که در واکنش به خبر استعفای جمعی از دیپلمات‌ها و مدیران وزارت امور خارجه عنوان کرد: «تاکید بنده به همه برادران و خواهران عزیز در وزارت خارجه و نمایندگی‌ها این است که با کمال صلابت وظایف خود در دفاع از کشور را دنبال کنند و از چنین اقداماتی به‌شدت پرهیز کنند. برای بنده خدمت در کنار شما افتخار بود و امیدوارم استعفای بنده تلنگری برای بازگشت وزارت امور خارجه به جایگاه قانونی‌اش در روابط خارجی باشد.»
از نگاه ناظران، این اظهارنظر پایانی و روند فعلی امور در وزارت خارجه می‌تواند نشانه‌ای دال بر آن باشد که با حمایت‌های موثر و وساطت‌ها مساله استعفای وزیر فعلا مسکوت مانده است.
