همه‌چیز درباره طرح انتقال آب خزر
در دنیا چه پروژه‌هایی برای انتقال آب وجود دارد؟
گروه انرژی| نادی صبوری- فرداد احمدی |
در میان حرف‌های مختلفی که پیرامون ماجرای انتقال آب دریای خزر به استان سمنان مطرح می‌شود، عباسقلی جهانی عضو سابق شورای جهانی آب اعتقاد دارد باید «توجیه» قضیه و «ضرورت» آن برای افکار عمومی توضیح داده شود. «طرح انتقال آب دریای خزر به استان سمنان» در افق سال 1425 مطرح بوده و قرار است سالانه به میزان 222 میلیون متر مکعب از آب دریای خزر را با استفاده از پمپاژ به استان سمنان انتقال دهد. این به معنای انتقال روزانه 608 هزار متر مکعب آب به این شهر است. این حجم حدود یک دهم حجم آب موجود در دریاچه مصنوعی چیتگر تهران به حساب می‌آید.
شرکت توسعه منابع آب نیروی ایران در توضیح خود از طرح انتقال آب خزر به فلات مرکزی آن را ذیل «استفاده از منابع آبی غیر متعارف» به عنوان یکی از روش‌های تامین آب مورد نیاز برای مصارف شرب و صنعت تعریف کرده و این روش را بهترین راهکار کاهش تنش‌های آبی وکاهش چالش‌های منطقه اعم از جلوگیری مهاجرت بی‌رویه به استان‌های همجوار، رفع مشکلات اجتماعی، ایجاد اشتغال و...معرفی می‌کند.
ریشه طرحی که این روزها حواشی مختلفی را به دنبال داشته است در واقع به 9 سال پیش بازمی‌گردد. اواخر سال 1388 موضوع انتقال آب از دریای خزر به استان سمنان به عنوان یکی از استان‌های مهم کم آب حوزه کویر مرکزی در دستور کار استانداری استان قرار گرفت. انجام مطالعات این طرح تیر ماه سال 89 مورد تصویب معاون اول وقت رییس‌جمهوری و مجید نامجو مطلق وزیر وقت نیرو قرار گرفت. محمود احمدی‌نژاد در سفر استانی دی ماه خود به سمنان مصوبه این طرح را نهایی کرده و بهمن ماه آن سال به وزارت نیرو ابلاغ کرد. خرداد ماه سال 90 در نهایت طرح انتقال آب خزر به فلات مرکزی به شرکت آب نیرو به عنوان دستگاه اجرایی ابلاغ شد.
این طرح در واقع از منظر حاکمیتی با برطرف کردن مانع اصلی توسعه مناطق مرکزی ایران که «کمبود آب» تلقی می‌شود «دستیابی به اهداف کلان چشم‌انداز بیست ساله توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی» را سبب می‌شود.
طرح انتقال آب خزر به فلات مرکزی به دنبال انتقال روزانه حدود 608 هزار متر مکعب آب به استان سمنان است. برای درک درست از این حجم می‌توان آب موجود در دریاچه چیتگر تهران را در نظر گرفت، حجم آب موجود در این دریاچه 6.9 میلیون متر مکعب است، به این معنا که برای پر کردن دریاچه مصنوعی چیتگر باید 11 روز آب با حجم روزانه 608 هزار متر مکعب آب معادل حجم پروژه انتقال خزر به فلات مرکزی منتقل شود. برای قیاس این عدد با نمونه‌های بین‌المللی می‌توان طرح انتقال آب به شهر نیویورک را در نظر گرفت، این طرح روزانه 4.5 میلیون متر مکعب آب را به این شهر منتقل می‌کند، در واقع پس از یک روز و نیم دریاچه چیتگر با حجم آبی که هر روز به نیویورک منتقل می‌شود پر خواهد شد.
با تمام این تفاسیر، برخی از نمایندگان مناطق شمالی ایران مقابل اجرایی شدن طرح ایستاده و به آن انتقاد وارد می‌کنند. عباسقلی جهانی عضو سابق شورای جهانی آب اعتقاد دارد: «در مورد انتقال آب از خزر تفاهم و اجماع ملی وجود ندارد البته طبیعی است در زمینه برخی موضوعات اجماع وجود نداشته باشد اما مهم توجیه قضیه است و ضرورت دارد، دلایلی که به این تصمیم رسیده‌اند توضیح داده شود.»
او تاکید می‌کند که مطالعاتی که برای این انتقال آب صورت گرفته باید برای اقناع افکار عمومی و کارشناسان و همچنین جلوگیری از بروز اختلاف نظر در جامعه اعلام شود.
کشورهای همسایه ایران در خزر البته هیچگاه جزییات پروژه‌های تامین آب از این دریاچه را به صورت عمومی منتشر نکرده‌اند.
در حالی که در میان اظهارنظرهای مخالفان این طرح این موضوع به چشم می‌خورد که سرنوشت دریاچه ارومیه با اجرایی شدن این طرح در انتظار دریای خزر است، عباسقلی جهانی در این خصوص می‌گوید: «البته رقمی که منتقل می‌شود در مقابل حجم عظیم دریای خزر صفر است و چنین اتفاقات عجیب و غریبی نمی‌افتد» او البته در ادامه می‌افزاید: «ولی طرح دارای آثار موضعی برای محدوده‌ای که آب برداشت شده خواهد بود»
او عنوان کرده است که وقتی مقدار و مبانی محاسبه و نیاز به آب مشخص شد آنگاه می‌توان قضاوت کرد آیا نیاز واقعی است یا صوری. آن زمان باید راجع به نیاز واقعی صحبت کنیم، سپس مشخص شود آیا می‌توانیم این آب را از منابع مختلف که در حوضه آبریز وجود دارد، تامین کنیم یا خیر.
این اظهارات در حالی بیان شده است که در گزارش سال 93 مرکز پژوهش‌های مجلس در مورد این پروژه، اعداد نیاز به آب استان سمنان و برآوردها در خصوص آن برای سال‌های بعد به چشم می‌خورد. طبق این برآوردها فاصله نیاز آبی در این استان با مقدار آب موجود بدون طرح انتقال، با گذر سال‌ها رو به افزایش است و از کمبود سالانه 27.52 متر مکعبی در سال 1400 به کمبود سالانه 44.85 میلیون متر مکعبی در سال 1425 می‌رسد.
به گزارش «تعادل» حجم آب دریای خزر 78 هزار و 200 کیلومتر مکعب و معادل 78 هزار و 200 میلیارد مترمکعب است. حجم سالانه آب برداشت شده از دریای خزر برای طرح شیرین‌سازی و انتقال آب به استان سمنان 222 میلیون مترمکعب در نظر گرفته شده است که معادل 0.0003 درصد حجم کل این دریا است. اعداد و ارقام مذکور بیانگر آن است که چنانچه 10 هزار سال از آب دریای خزر برای این طرح برداشت شود، 3 درصد از حجم آن کم خواهد شد.
انتقال آب در دنیا و خزر
امریکا و انگلیس، صاحب بزرگ‌ترین پروژه‌های انتقال آب و تونل‌های انتقال آب در دنیا هستند. بزرگ‌ترین پروژه انتقال آب دنیا در انگلستان قرار دارد که طول آن 155 کیلومتر است.
این پروژه عظیم از میان تپه‌های فراوانی در شمال غربی انگلستان و شهرهای حاشیه‌ای آن می‌گذرد و شامل تجهیزات مختلفی از خطوط لوله و تونل و ... است. اما دومین پروژه بزرگ انتقال آب در دنیا، پروژه‌ایست که آب مورد نیاز 8 میلیون نفر از شهروندان نیویورک را تامین می‌کند. این پروژه روزانه 4.42 میلیون متر مکعب آب را راهی نیوریورک کرده و آب 8 میلیون نفر از ساکنان این شهر را تامین می‌کند. در واقع 50 درصد آب مورد نیاز شهر نیویورک از طریق 2 پروژه انتقال آب که آب را از شمال این شهر به نیویورک انتقال می‌دهند تامین می‌شود.
در دریای خزر نیز همین حالا شیرین‌سازی و انتقال آب توسط دیگر کشورهای همجوار انجام می‌شود. دویچه ووله سال 2014 در گزارشی در مورد استفاده قزاقستان و ترکمنستان از منابع آبی خزر برای مصرف شرب نوشته است: «ترکمنستان و قزاقستان دو کشور ساحلی خزر با نصب دستگاه‌های شیرین‌کننده سال‌هاست که آب خزر را با انتقال به شهرهای ساحلی مصرف می‌کنند.»
در این گزارش به نقل از یک فعال محیط زیست ترکمنستانی عنوان شده است: «در بندر آکتائو، در استان مانغیستاو قزاقستان در ساحل خزر ۳ دستگاه شیرین‌کننده آب نصب شده و روزانه ۸۰ هزار متر مربع آب را شیرین می‌کنند.»
در گزارش دویچه ووله عنوان شده بود که قزاقستان میزان بهره‌برداری از آب خزر و انتقال آن را جزو مسائل استراتژیک کشورش می‌داند و تابحال رسما اعلام نکرده است.
این گزارش به نقل از یک مدیر اجرایی ایرانی مرتبط با طرح انتقال آب که می‌خواسته نامش فاش نشود نوشته است: «ما در کشورمان مشکل آب داریم و تمام دنیا از شیرین‌کننده‌ها استفاده می‌کنند. البته الزامات زیست محیطی هم دارد که ما رعایت می‌کنیم. اینقدر این پروژه را عقب می‌اندازند و معطل می‌کنند که بعدا یک پروتکلی از طرف کشورهای ساحلی به میدان می‌آید و کارها را دشوارتر می‌کند.»
