بارش‌ها شدید بود، غفلت‌ها شدیدتر
گروه راه و شهرسازی| زهره علامی|
تازه‌ترین آمار منتشر شده از سوی سازمان مدیریت بحران درباره حجم خسارت‌های وارده طی سیلاب‌های رخ داده در کشور طی هفته‌های اخیر حکایت از آن دارد که جمع خسارت‌های مالی این سیلاب‌ها تا ۱۸ فروردین، ۱۵ هزار میلیارد تومان بوده است.
برای شفافسازی حجم خسارت مالی وارده به کشور پس از وقوع سیل نگاهی به بودجه دولت در سال جاری راهگشا است، براساس گزارش سازمان مدیریت بحران خسارت وارده توسط سیل 15 هزار میلیارد تومان بوده است که این رقم با حدود نصف بودجه سلامت کل کشور درسال جاری، ۵ درصد بودجه عمومی‌دولت و همچنین با بودجه شهرداری تهران در سال ۱۳۹۸ برابری می‌کند.
ارقام نجومی‌مربوط به خسارت‌های وارده به استان‌های مختلف با وقوع سیل در شرایطی است که اگر اقدامات پیشگیرانه درباره سیل از سوی سازمان‌ها و ارگان‌های ذی‌ربط انجام می‌شد این حجم از خرابی و ویرانی با وقوع سیل و سیلاب در کشور رخ نمی‌داد.
به گفته کارشناسان، درصورتی که مسیل‌ها و رودخانه‌ها به صورت مداوم لایروبی می‌شد و در حریم و بستر رودخانه‌ها ساخت و ساز انجام نمی‌شد حتی با وجود حجم بارش‌های بیشتر، خسارت چندانی به زیرساخت‌ها و خانه‌های مردم وارد نمی‌شد.
درواقع نوک پیکان انتقادات در زمینه بالابودن حجم خسارت‌های جانی و مالی وارده سیل‌های اخیر کشور به سوی مسوولانی است که درزمینه اجرای اصول مربوط به طراحی شهرها، قوانین مربوط به لایروبی رودخانه‌ها و ... کوتاهی کرده‌اند و هم‌اکنون هزینه این خسارت‌ها باید از بودجه عمومی‌کشور و به قیمت کاهش بودجه پروژه‌ها و طرح‌های ملی پرداخت شود، موضوعی که می‌تواند بخش اقتصادی کشور را در سال‌جاری با مشکلات بسیاری روبه‌رو کند.
عامل تشدید خسارت‌ها
علاوه بر بررسی اثرگذاری حجم یا مدت بارش‌ها در افزایش خسارات وارده پس از وقوع سیل‌های اخیر باید دخالت سایر عوامل از جمله لایروبی نکردن رودخانه‌ها و مسیل‌ها، عدم رعایت حریم رودخانه‌ها و ...هم بررسی شود.
علی بیت‌اللهی، رییس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی مطالعاتی را درباره دلایل وقوع سیل‌های اخیر داشته است، او با اشاره به تحقیقات انجام شده درباره علل تشدید سیلاب در گلستان، لرستان و شیراز به «تعادل» می‌گوید: اگر بخواهیم خلاصه‌ای از عوامل آسیب رسان یا تشدید‌کننده در وقوع سیلاب‌های اخیر نام ببریم، باید اذعان کرد که در وهله اول، این میزان از شدت بارندگی بی‌سابقه بوده است و شدت بارندگی به همراه مدت دوام این‌بارندگی (علاوه بر اینکه نکات مثبت بسیاری دارد) اما تبدیل به سیلاب می‌شود و در بسیاری از کشورها هم این‌گونه است اما دلیل اصلی وقوع سیل غفلت از اقدامات پیشگیرانه بوده است.
بیت‌اللهی اضافه می‌کند: درواقع وقوع سیلاب و عوامل طبیعی ایجاد‌کننده آن یک بحث است و دلایل تشدید خسارت‌های سیل (جانی و مالی) موضوع دیگری است.
او اظهار می‌کند: نگاهی به سیل‌های رخ داده در بیش از 26 استان کشور نشان می‌دهد که از اقدامات پیشگیرانه غفلت شده است و در تمام سیلاب‌ها می‌توان نبود اقدامات پیشگرانه را به وضوح مشاهده کرد.
رییس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ادامه می‌دهد: اقدامات پیشگیرانه، اقداماتی است که پیش از وقوع حادثه انجام می‌شود، انجام ندادن اقدامات پیشگیرانه موجب شده است که آثار زیانبار سیلاب‌های اخیر شدیدتر و دامنه آنها بسیار بلندتر شده است.
بیت‌اللهی می‌افزاید: به عنوان نمونه یکی از عمده‌ترین دلایل سیل گلستان، عدم لایروبی رودخانه گرگان است البته نباید نادیده گرفت که حجم و مدت بارش‌ها بی‌سابقه بوده است اما اگر این رودخانه لایروبی می‌شد شاهد این میزان خسارت وارده در استان گلستان نبودیم.
به گفته او، در صورت لایروبی رودخانه گرگان این حجم از آبگرفتگی را نداشتیم، اما درباره وقوع سیل در لرستان، دوکانون بزرگ سیل در لرستان داریم که کانون اول منطقه معمولان و کانون دوم پلدختراست.
رییس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اشاره به عدم رعایت حریم رودخانه در دو کانون استان لرستان، می‌گوید: دو اصطلاح در این زمینه وجود دارد که یکی حریم رودخانه است که از مرز رودخانه باید فاصله‌ای رعایت شود تا زمانی که آب رودخانه طغیان کرد در این فاصله خانه‌ای ساخته نشود و تاسیساتی احداث نشود.
بیت‌اللهی اضافه می‌کند: اما اصطلاح دیگر، حریم بستر که این حریم بسیار محدود‌تر از حریم رودخانه است و همان‌گونه که ساخت و ساز در حریم رودخانه ممنوع است در بستر رودخانه هم که کوچک‌تر و محدود‌تر از حریم رودخانه است نباید ساخت و‌سازی انجام شود.
او ادامه می‌دهد: متاسفانه در معمولان و پلدختر این حریم‌ها رعایت نشده است و بررسی عکس‌های مربوط به سال‌های گذشته نشان می‌دهد که در کف بستر رودخانه ساخت و ساز انجام شده است و بنابراین‌بارندگی که در مسیر طبیعی خود سیلاب به همراه دارد با عدم رعایت این حریم‌ها تشدید شده و خسارت بار می‌شود.
رییس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اشاره به اهمیت اقدامات پیشگیرانه اظهار می‌کند: با توجه به اینکه لایروبی رودخانه و مسیل‌ها به درستی انجام نشده است و حریم رودخانه‌ها و بستر رودخانه‌ها رعایت نشده است شاهد تحمیل عوارض منفی اجتماعی و خسارت‌های مالی فراوان به کل کشور و تخصیص منابع مالی بسیار از بودجه دولت برای تأمین این هزینه‌ها هستیم به عبارت دیگر باید از بودجه تمام استان‌ها سهم عمده‌ای را به صورت ناگریز به حل مشکلات وقوع سیل اختصاص دهیم.
بیت‌اللهی اضافه می‌کند: بی‌توجهی به اقدامات پیشگیرانه قبل از وقوع سیل، مدیریت ناصحیح در توسعه شهرها، ساخت و ساز در حریم بستر و رودخانه‌ها و همچنین عدم لایروبی رودخانه‌ها و مسیل‌ها دلایل اصلی وقوع سیل در لرستان است و این عوامل نمود بیشتری دارد.
او تصریح می‌کند: علت اصلی وقوع سیل در خوزستان هم عدم لایروبی رودخانه‌ها است و لایروبی رودخانه اصلی که انتهای حوزه آبریز به سمت دشت خوزستان می‌رود، گل و لای موجود در بستر رودخانه رسوب کرده و عمق رودخانه را کاهش می‌دهد که حجم و گنجایش رودخانه به‌شدت کم یافته است و با افزایش ناچیز آب و باران شاهد طغیان و به تبع آن وقوع سیل در بخش‌های وسیعی از رودخانه خواهیم بود.
به گفته رییس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری، زمین در دشت آق قلا، گلستان، خوزستان و ... هموار است، به عنوان نمونه در دشت آق قلا در فاصله 100 کیلومتر فاصله تنها شاهد اختلاف ارتفاع 30 متری هستیم یعنی زمین مثل کف شیشه صاف و هموار است و در دشت‌ها اگر آب یک متر بالا بیاید محدوده وسیعی از دشت دچار آب گرفتگی می‌شود و آب هم به کندی از این محدوده خارج می‌شود.
بیت‌اللهی اظهار می‌کند: در اثر نادیده گرفتن اصول پیشگیرانه از جمله لایروبی، ساخت و ساز در حریم رودخانه‌ها دچار بحرانی شدیم که بیشتر از جنبه انسان شناختی مطرح است چون اگر این سیل ساختمانی را درگیر نمی‌کرد و شهرهای مختلف کشور با این مشکل دست و پنجه نرم نمی‌کردند در جامعه شاهد نارضایتی نبودیم اما به دلیل عدم رعایت اصول پیشگیرانه شاهد وقوع سیلاب شدید بودیم.
او با اشاره به مشکلات ایجاد شده به دلیل بی‌توجهی به اقدامات پیشگیرانه درباره وقوع سیل ادامه می‌دهد: به عنوان نمونه در سیل شیراز دلیل تشدید حجم خسارت‌های وارده، بستن آبراهه طبیعی و ساخت بزرگراه است در این میان با قراردادن لوله بتونی به قطر 1 تا 1.5 متر، تلاش شده تا ازوقوع سیلاب‌های احتمالی جلوگیری شود.
رییس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری اضافه می‌کند: در دروازه قرآن شیراز رگباری به مدت 15 دقیقه رخ می‌دهد و از لوله تعبیه شده (به دلیل بالابودن حجم آب) عبور نمی‌کند و همین موضوع موجب جان باختن 19 نفر از هموطنانمان می‌شود.
بیت‌اللهی می‌گوید: درواقع وقوع سیل و سیلاب خطرناک نبوده بلکه دستکاری‌ها در طبیعت خطرساز بوده است.
کم‌کاری در سیل‌پ‍ژوهی
رییس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری درباره ماموریت مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی درباره بررسی شرایط محلی کشور از نظر مخاطرات طبیعی برای استفاده در تحقیقات ساختمانی و مهندسی محیط می‌گوید: تاکنون چنین مطالعه‌ای ازسوی مرکز تحقیقات در سطح ملی انجام نشده که شرایط فیزیکی مناطق مختلف کشور بررسی شود و در قالب آیین نامه یا بخشنامه برای اجرایی شدن تدوین نشده و علت آن هم بودجه محدود مرکز تحقیقات است اگرچه محدودیت موجود در تعداد پرسنل هم بی‌تاثیر نبوده است.
بیت‌اللهی می‌افزاید: مرکز تحقیقات از این پس باید تلاش‌هایش را برای دریافت بودجه و انجام چنین مطالعاتی افزایش دهد.
او ادامه می‌دهد: وقوع حوادثی از این دست موجب می‌شود که ضرورت انجام چنین مطالعاتی اهمیت دارد و باید بودجه‌هایی برای این مطالعات اختصاص یابد. به گفته رییس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری، بودجه اختصاص یافته برای انجام مطالعاتی درباره بررسی شرایط محلی کشور از نظر مخاطرات طبیعی در مقایسه با هزینه‌های تحمیل شده به دولت پس از وقوع این حوادث، بسیار ناچیز است.
بیت‌اللهی معتقد است: در این شرایط آسیب‌های مالی وارده به کشور در کنار خسارت‌های جانی وارده باید موجب شود که هرچه سریع‌تر این مطالعات آغاز شود.
او می‌گوید: مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی کمیته‌ای را تشکیل داده است و 8 اردیبهشت ماه نتایج حاصل از پژوهش‌های مربوطه به سیل‌های اخیر توسط این کمیته شفافسازی می‌شود و سپس در اختیار هیات دولت قرار می‌گیرد و قرار است ضوابط سختگیرانه‌ای درباره سامانه هشدار و ساخت و سازها تدوین شود.
حجم بارش‌ها بی سابقه نبوده است
درحالی که بسیاری از کارشناسان معتقدند که حجم بارندگی‌ها طی هفته‌های اخیر در کشور بی‌سابقه بوده است و همین موضوع جرقه اصلی وقوع سیل و سیلاب را زده است اما محمود حاج‌زمان، کارشناس هیدرولیک و منابع آب با تکذیب این موضوع که میزان بارش‌ها در سیلاب‌های اخیر کشور طی 50سال گذشته بی‌سابقه بوده است، به «تعادل» می گوید: حجم بارش‌ها بی سابقه نبوده و سال آبی 97 جزو سال‌های آبی پربارش بوده است.
حاج زمان می افزاید: البته طی مدت محدودی حجم بالایی از بارش‌ها را شاهد بودیم و این موضوع تقریبا بی سابقه بوده است اما این حجم از بارش‌ها پیش از این هم رخ داده است.
او ادامه می‌دهد: در سال آبی 97 بعد از یک دوره خشکسالی، شاهد آغاز سال ترسالی بودیم و حتی نمی‌توان گفت که وارد دوره ترسالی شده ایم.
به گفته این کارشناس هیدرولیک و منابع آب، وقتی صحبت از مقایسه حجم بارندگی‌های سال‌جاری با سال‌های قبل می‌شود باید این موضوع مشخص شود که این حجم با چه دوره آماری مقایسه می‌شود.
حاج زمان اظهار می‌کند: حجم بارندگی در هفته‌های اخیر نسبت به متوسط بارش دوره بلند مدت، بیشتر است اما نمی‌توان ادعا کرد که این حجم از بارش‌ها در 50 سال گذشته رخ نداده است.
او تصریح می‌کند: براساس اصول هواشناسی و اقلیم شناسی دوره بلندمدت بارش‌ها، معمولا 30 ساله است و اگر حجم بارش هفته‌های اخیر را با متوسط حجم بارش‌ها در 30 سال گذشته مقایسه کنیم، میزان بارش‌ها در سال‌جاری بیشتر از متوسط 30 سال بوده است.
این کارشناس هیدرولیک و منابع آب با تاکید بر اهمیت در نظر گرفتن مفهوم سال آبی در مقایسه حجم بارش‌ها اضافه می‌کند: میانگین هر دوره بارندگی با توجه به مفهوم سال آبی تعریف می‌شود، سال آبی از پاییز هر سال تا پاییز سال بعد ادامه می‌یابد و میانگین بارندگی در این یکسال به عنوان حجم متوسط بارندگی در آن سال آبی تعیین می‌شود.
حاج زمان می‌گوید: در داده‌های هواشناسی و گزارش‌های این سازمان، میانگین بارش در هر سال آبی مقایسه می‌شود و در پایان سال آبی 97 هم می‌توان میانگین بارش‌ها را با میانگین بارش در دوره آبی یا هر کدام از سال‌های آبی مقایسه کرد.
پیش‌بینی خشک شدن خاورمیانه
در 2 دهه
او درباره پیش‌بینی‌های انجام شده درباره حجم بارندگی‌ها در سال آبی 97 اضافه می‌کند: پیش‌بینی درباره تعیین نوع سال آبی یعنی مشخص شدن ترسالی یا خشکسالی کار ساده‌ای نیست چون در سال‌های گذشته شاهد خشکسالی بودیم.
سال تر یا دوره تر؟
حاج زمان ادامه می‌دهد: باید بین سال ترسالی و دوره ترسالی تفاوت قائل شویم، سالی که میزان بارندگی در آن بیش از میانگین بارش در دوره بلندمدت بیشتر باشد اگر چند سال ترسالی را به طور مداوم تجربه کنیم شاهد دوره ترسالی خواهیم بود.
او اظهار می‌کند: در سال‌های گذشته دوره خشکسالی داشتیم اما درسال‌جاری و با بارندگی‌های انجام شده، ترسالی را تجربه کردیم چون بارش‌هایی که از پاییز سال گذشته آغاز شده بود و ادامه آن را در بهار سال‌جاری شاهد بودیم نویدبخش سال ترسالی بود اما پیش از آغاز سال آبی 97، نمی‌توانستیم درباره میزان و حجم بارش‌ها پیش‌بینی دقیقی داشته باشیم.
این کارشناس هیدرولیک و منابع آب با اشاره به اینکه امکان پیش‌بینی ترسالی یا خشکسالی بودن سال آبی 98 می‌افزاید: گزارش‌های هواشناسی نهایتا وضعیت آب و هوا را تا یک هفته آینده مشخص می‌کند برهمین اساس امکان تعیین خشکسالی یا ترسالی بودن سال آبی 98 امکان پذیر نیست.
حاج زمان اضافه می‌کند: براساس تحقیقات اقلیم شناختی، منطقه خاورمیانه در سه دهه اخیر به طور مشهودی روند خشک شدن را در پیش گرفته است و به نظر می‌رسد که در دو دهه آینده هم تغییر محسوسی در این روند ایجاد نشود.
او تصریح می‌کند: روند کلی حاکم بر آب و هوای منطقه این است که خاورمیانه خشک تر می‌شود بر همین اساس اینکه سال آینده ترسالی باشد یا خشکسالی، تغییر محسوسی در روند خشک شدن خاورمیانه ایجاد نمی‌کند.
به گفته این کارشناس هیدرولیک و منابع آب، کل تغییرات اقلیمی‌موجب شده که منطقه خاورمیانه در سه دهه گذشته و دو دهه پیش رو، خشک تر شود و دچار خشکیده شود که مفهوم خشک شدن با خشکسالی متفاوت است.
حاج زمان بیان می‌کند: خشکسالی یعنی در سال‌های اخیر همواره شاهد کاهش حجم بارندگی‌ها نسبت به میانگین دوره طولانی مدت بودیم اما خشک شدن یعنی ممکن است در سال‌هایی هم شاهد ترسالی یا سال آبی نرمال بوده ایم اما اغلب سال‌ها شاهد خشکسالی هستیم.
او اضافه می‌کند: پیش از سال آبی 97 درگیر دوره خشکسالی بودیم که این دوره بیش از 6 سال به طول انجامید، درواقع از سال 90 به بعد شاهد سال ترسالی نبودیم.
تداوم بارش‌ها تا اردیبهشت ماه
این کارشناس هیدرولیک و منابع آب درباره پیش‌بینی‌های انجام شده از سوی سازمان هواشناسی مبنی بر تداوم بارش‌ها تا اردیبهشت ماه اظهار می‌کند: امکان پیش‌بینی بارش باران تا یکسال آینده هم وجوددارد اما این پیش‌بینی دقیق نخواهد بود و دقت آن کمتر از 10 خواهد بود و هر چقدر دوره پیش‌بینی افزایش می‌یابد دقت گزارش کاهش می‌یابد.
حاج زمان ادامه می‌دهد: در حال حاضر امکان پیش‌بینی آب و هوا تا یک هفته به صورت دقیق وجود دارد البته به نرم افزارها و توان محاسباتی کامپیوترهای سازمان هواشناسی بستگی دارد.
او اظهار می‌کند: پیش‌بینی می‌شود که روند بارش‌ها تا اردیبهشت ماه ادامه می‌یابد اما نمی‌توان درباره درصد دقیق افزایش یا کاهش حجم بارش‌ها اظهار نظر کرد البته می‌توان مشخص کرد که حجم بارش‌ها افزایش می‌یابد.
سوءمدیریت و تکرار دوباره حوادث طبیعی
اگرچه حجم و مدت بارش‌ها طی هفته‌های اخیر در تشدید سیل و سیلاب بی‌تاثیر نبوده است، اما لایروبی نکردن مسیل‌ها و عدم رعایت حریم رودخانه‌ها اصلی‌ترین دلایل بالابودن میزان خسارت‌ها است که این دوعامل هر دو در بی‌توجهی سازمان و نهادهای دولتی در اجرای وظایف قانونی‌شان ریشه دارد. یکی از این سازمان‌ها، سازمان برنامه و بودجه است و همواره انتقاداتی به عدم تخصیص اعتبار مربوط به لایروبی رودخانه‌ها متوجه این سازمان بوده است، شاهد این ادعا گفت‌وگویی است که مدیرعامل وقت سازمان آب و برق خوزستان در بهمن ماه سال انجام داد و در این مصاحبه اعلام کرد که«سازمان برنامه و بودجه کشور، حاضر به تأمین اعتبار لایروبی رودخانه‌های استان نیست.» محمدرضا شمسایی گفت: «در 10سال گذشته توانستیم 7.5 میلیون مترمکعب از مساحت رودخانه‌های استان را لایروبی کنیم که برای لایروبی کامل رودخانه‌های استان به اعتباری افزون بر 470 میلیارد تومان نیاز داریم که سازمان برنامه و بودجه کشور حاضر به تخصیص این اعتبار نیست.» او تصریح کرد: کارهای مطالعاتی لازم در مورد لایروبی رودخانه‌ها انجام شده و وزارت نیرو هم موافقت کرده است؛ اما سازمان برنامه و بودجه کشور این موضوع را فاقد اولویت مطرح می‌کند و حاضر به تأمین اعتبار آن نیست. اما فارغ از تاثیر سوءمدیریت‌های رخ داده در وقوع سیلاب در کشور، تجربه سال‌های گذشته نشان داده است که برخی مسوولان در مواجهه با بلایای طبیعی، با اعلام آمار و ارقامی‌از بی‌سابقه بودن حادثه طبیعی رخ داده سعی در کمرنگ کردن سوءمدیریت‌های خود دارند اواسط سال گذشته بود که پس از وقوع سیل در مازندران و وارد شدن خسارت به این استان، محمد اسلامی‌وزیر جدید راه و شهرسازی و استاندار سابق مازندران در واکنش به سیلاب مازندران اعلام کرد: در ۵۰ سال گذشته سیل اینچنینی نداشتیم و مردم کارکرد رودخانه را تجربه نکردند که امروزه رودخانه‌های مفقود شده شناسایی شد و وزارت نیرو باید مسیر تاریخی و اصلی آن را احیا کند تا مسیرها آزاد شود. وعده استاندار سابق مازندران پس از سیل مهر ماه سال گذشته برای احیای مسیر تاریخی و اصلی رودخانه‌های این استان در شرایطی است که یکی از استان‌هایی که در سیل اخیر خسارت فراوانی را بابت عدم لایروبی رودخانه‌ها متحمل شد، استان مازندران بود.
حاج‌زمان: براساس تحقیقات اقلیم شناختی، منطقه خاورمیانه در سه دهه اخیر به طور مشهودی روند خشک شدن را در پیش گرفته است و به نظر می‌رسد که در دو دهه آینده هم تغییر محسوسی در این روند ایجاد نشود.روند کلی حاکم بر آب و هوای منطقه این است که خاورمیانه خشک تر می‌شود بر همین اساس اینکه سال آینده ترسالی باشد یا خشکسالی، تغییر محسوسی در روند خشک شدن خاورمیانه ایجاد نمی‌کند. تغییرات اقلیمی‌موجب شده که منطقه خاورمیانه خشک تر شود و دچار خشکیده شود که مفهوم خشک شدن با خشکسالی متفاوت است
بیت‌اللهی: اگر بخواهیم خلاصه‌ای از عوامل آسیب رسان یا تشدید‌کننده در وقوع سیلاب‌های اخیر نام ببریم، باید اذعان کرد که در وهله اول، این میزان از شدت بارندگی بی‌سابقه بوده است و شدت بارندگی به همراه مدت دوام این‌بارندگی تبدیل به سیلاب می‌شود و در بسیاری از کشورها هم این‌گونه است اما دلیل اصلی وقوع سیل غفلت از اقدامات پیشگیرانه بوده است. ضمن اینکه وقوع سیلاب و عوامل طبیعی ایجاد‌کننده آن یک بحث است و دلایل تشدید خسارت‌های سیل (جانی و مالی) موضوع دیگری است
