ایران همچنان در گذر از اصلاح قیمت ها

مجمع جهانی اقتصاد در گزارشی که اخیراً منتشر کرده به ارزیابی عملکرد سیستم انرژی کشورها و آمادگی آنها برای گذار انرژی در سال 2019 پرداخته است که براساس آن در این سال روند گذار انرژی در جهان کندتر شده است. ایران در میان 115 کشور مورد بررسی رتبه 101 رادر شاخص گذار انرژی کسب کرده و جایگاه آن در مقایسه با سال گذشته با بهبود همراه بوده است. در ادامه توضیحات بیشتری در این خصوص ارایه می‌شود.

  شاخص گذار انرژی

گذار انرژی به انتقال از سیستم‌های مصرف و تولید انرژی فعلی، که عمدتاً مبتنی بر منابع انرژی تجدیدناپذیر مانند نفت، گاز طبیعی و زغال سنگ است، به سمت ترکیبات کارآمدتر و کم‌کربن‌تر انرژی اشاره دارد. گزارش مجمع جهانی اقتصاد با عنوان «تقویت گذار انرژی اثرگذار» چشم‌انداز انرژی را به تصویر کشیده است و شاخص گذار انرژی را در کشورهای مختلف ارایه می‌کند. در این شاخص، زیرشاخص «آمادگی کشورها برای گذار انرژی» به گزارش‌های قبلی مربوط به «شاخص عملکرد معماری انرژی جهان» افزوده شده است. این شاخص به ارزیابی سطح فعلی عملکرد سیستم انرژی و آمادگی محیط کلان 115 کشور به منظور گذار به سمت یک سیستم انرژی امن، پایدار، ارزان و فراگیر در آینده می‌پردازد. چارچوب و رتبه‌بندی‌های واقعیت‌محور قرار است این امکان را به سیاست‌گذاران و کسب و کارها بدهد که مقصد گذار انرژی را تشخیص دهند، الزامات را شناسایی و سیاست و بازار را هم‌راستا کنند.

در این گزارش، شاخص گذار انرژی براساس دو زیرشاخص «عملکرد سیستم» و «آمادگی گذار» مورد بررسی قرار می‌گیرد. زیرشاخص عملکرد سیستم انرژی براساس سه مولفه «رشد و توسعه اقتصادی فراگیر»، «دسترسی امن و مطمئن به انرژی» و «پایداری محیط زیست» محاسبه می‌شود. زیرشاخص آمادگی گذار انرژی نیز از 6 مولفه «مقررات و تعهد سیاسی»، «سرمایه‌گذاری و سرمایه»، «ساختار سیستم انرژی»، «نهادها و حکمرانی‌»، «زیرساخت‌ها و محیط کسب و کار نوآورانه» و «مشارکت مصرف‌کننده و سرمایه انسانی» تشکیل شده است.

 وضعیت جهان

گذار انرژی در سطح جهانی کندتر شده است. در سال 2019، رشد سالانه میانگین امتیاز شاخص گذار انرژی جهان، نسبت به 5 سال گذشته در پایین‌ترین سطح خود قرار داشته است. امنیت و دسترسی انرژی بهبود بیشتری را نشان داده که این امر ناشی از افزایش دسترسی به برق در آسیای نوظهور و در حال توسعه و همچنین افزایش تعداد کشورهای واردکننده سوخت بوده است. بطور متوسط، بین سال‌های 2014 تا 2016، 135 میلیون نفر هرساله دسترسی به برق پیدا کرده‌اند.

با این حال، امتیازهای مربوط به پایداری محیط زیست تنها به میزان کمی افزایش یافته است. همچنین به دلیل افزایش قیمت برق خانگی نسبت «رشد و توسعه اقتصادی» و واردات سوخت، میانگین امتیاز مولفه به سال گذشته کاهش یافته است.

اگرچه اقتصادهای توسعه یافته بهترین رتبه را در شاخص گذار انرژی طی سال 2019 کسب کرده‌اند، اما همچنان با چالش متوازن سازی رشد اقتصادی و پایداری محیط زیست رو به رو هستند. در کشورهای نوظهور و در حال توسعه، رشد اقتصادی بالا، شهرنشینی و بهبود استاندارهای زندگی عوامل مهمی برای رشد تقاضای انرژی بوده‌اند. هدایت نحوه ایجاد توازن میان رشد اقتصادی، دستیابی به رشد تقاضا و بهبود پایداری محیط زیست جزو چالش‌های اصلی برای گذار انرژی در این منطقه محسوب می‌شود.

منطقه امریکای لاتین و دریای کاراییب بالاترین نمره در پایداری محیط زیست را در میان همه گروه‌ها به دست آورده است که این امر ناشی از ظرفیت هیدرولیکی بالا و پیشرفت سریع در نصب منابع تجدیدپذیر برق است. با این مشخصات، الکتریکی کردن حمل و نقل می‌تواند موجب بهبود بیشتر در پایداری محیط زیست شود. ظرفیت در حال توسعه برای ادغام منطقه‌ای بازارهای برق، بهبود بهر‌ه‌وری عملیاتی استخراج گاز و نفت، هماهنگ‌سازی سیاست‌ها و استانداردها می‌تواند سایر ابعاد مثلت انرژی را بهبود دهد.

نتایج بررسی شاخص گذار انرژی در بین 115 کشور نشان می‌دهد که کشورهای شمال و غرب اروپا همچنان در صدر این رتبه‌بندی قرار دارند. سوئد بار دیگر بهترین عملکرد را داشته و پس از آن سوییس و نروژ به ترتیب جایگاه دوم و سوم را به خود اختصاص داده‌اند. 10 کشور برتر شاخص گذار انرژی، به لحاظ ترکیب انرژی اولیه، ساختار سیستم انرژی و منابع طبیعی متفاوت بوده‌اند که این امر اهمیت درنظر گرفتن شرایط مختص هر کشور برای برنامه‌ریزی گذار انرژی را نشان می‌دهد. از سوی دیگر، کشورهای در جایگاه‌های پایین‌تر، عملکرد ضعیفی به لحاظ سیستم انرژی و آمادگی گذار داشته‌اند که ناشی از چارچوب مقرراتی ضعیف، عدم ثبات سیاسی، درگیری‌های ژئوپولتیک در حال وقوع یا وابستگی شدید به سیستم انرژی مبتنی بر سوخت‌های فسیلی بوده است.

وضعیت منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا حدود 6.8 درصد تقاضای انرژی جهان و 7.1 درصد جمعیت جهان را به خود اختصاص داده است. این منطقه غنی از منابع سوخت‌های فسیلی بوده که ترکیب انرژی آن ناحیه را تحت تاثیر قرار داده است (92 درصد عرضه انرژی اولیه این منطقه از نفت و گاز بوده است). تنش‌های جغرافیایی و ناپایداری در این کشورها بر اولویت‌های سیاسی، فرصت‌های ادغام سیستم‌های انرژی و توانایی جذب سرمایه مورد نیاز گذار انرژی موثر بوده است.

اگرچه متوسط امتیاز زیرشاخص عملکرد سیستم در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا به متوسط جهانی نزدیک است، اما تجزیه و تحلیل سه مولفه مربوط به این زیرشاخص، حاکی از عدم توازن در دستیابی به سه هدف مثلث انرژی است. این گروه کشوری به طور مداوم پایین‌ترین متوسط امتیاز را در مولفه پایداری محیط زیست نسبت به سایر مولفه‌ها کسب کرده است. منطقه خاورمیانه به لحاظ آلودگی هوا در فضای باز، بالاترین سطح را در جهان داشته که نتیجه سهل‌انگاری در منطقه بوده است؛ (تنها ایران و اسراییل مقرراتی برای محدود کردن ذرات معلق و آلودگی هوا اتخاذ کرده‌اند). علاوه بر این، کشورهای این منطقه بالاترین میزان کربن که دو برابر متوسط جهانی است را نیز دارند که حاصل تمرکز بالای نفت و گاز در ترکیب انرژی آنها است. البته در این منطقه برنامه‌های مشخصی برای افزایش تنوع ترکیب سوختی در نظر گرفته شده است. در اوایل سال 2019، عربستان سعودی اعلام کرد که هدف تولید انرژی تجدیدپذیر خود را سه برابر کرده است؛ به طوری که تا سال 2030 به رقم 60 گیگاوات ظرفیت نصب شده برسد و در نتیجه آن سهم انرژی‌های تجدیدپذیر را افزایش داده تا با مصرف نفت در بخش نیرو جایگزین شود. امارات متحده عربی تغییری در ترکیب انرژی خود هدف‌گذاری کرده؛ به طوری که 44 درصد آن از منابع انرژی پاک باشد.

تجزیه و تحلیل داده‌ها نشان می‌دهد که این منطقه دارای کمترین میانگین قیمت برق صنعتی و خانگی و همچنین پایین‌ترین قیمت عمده فروشی گاز است، اما اثر مثبت قیمت‌های پایین در مولفه توسعه اقتصادی با اثر منفی یارانه‌های انرژی بالا در این منطقه خنثی شده است. در این کشورها تلاش‌های گسترده‌ای در جهت اصلاح قیمت‌های انرژی در حال انجام است.

حداقل 9 کشور انواع یا سطوحی از اصلاحات قیمت انرژی را طی چند سال اخیر اعمال کرده‌اند؛ از جمله این کشورها می‌توان به عربستان سعودی، امارات متحده عربی، عمان، قطر، کویت، بحرین، الجزایر، ایران و مصر نام برد. در عربستان سعودی، قیمت برخی محصولات سوختی تا 200 درصد نسبت به سطوح سال 2015 افزایش داشته‌اند. برخی از این اقدامات در فهرست ثبت نشده‌اند زیرا در زمان انتشار داده‌های مربوط به آنها در دسترس نبود. در مورد مولفه این منطقه در برق رسانی، امتیاز بالایی (متوسط، «انرژی و دسترسی 98 درصد)، کسب کرده است. البته این موفقیت با امتیاز پایین در مولفه امنیت انرژی که ناشی از تمرکز نفت و گاز در ترکیب انرژی است، خنثی شده است. در مورد امنیت انرژی و رشد اقتصادی، این منطقه می‌تواند به طور قابل توجهی از یکپارچگی بیشتر زیرساخت عرضه انرژی بهره ببرد. یکی از اقدامات قابل توجه در مصر صورت گرفته است؛ در این کشور مقرر شده 3000 مگاوات خطوط انتقال برق، شبکه برق مصر را به عربستان سعودی متصل کند تا امنیت انرژی در این کشور بهبود یابد. دو اتصال دیگر با اردن و لیبی وجود دارد و اقدامات دیگری جهت ارزیابی یک اتصال بالقوه با قبرس در حال انجام است. به لحاظ رتبه‌بندی شاخص گذار انرژی، مراکش بهترین رتبه را بین کشورهای منطقه داشته و پس از آن قطر در جایگاه بعدی قرار گرفته که ناشی از عملکرد قوی قطر در قیمت‌های پایین انرژی و صادرات قابل توجه سوخت است. لبنان پایین‌ترین رتبه را در منطقه داشته که ناشی از عملکرد ضعیف در مولفه امنیت انرژی به علت تنوع وارداتی، کیفیت پایین عرضه برق و یارانه‌های انرژی نسبتاً بالا است.

  وضعیت ایران در شاخص

اگرچه نسبت به سال 2018، هم رتبه و هم امتیاز ایران در شاخص گذار انرژی 2019 بهبود یافته است، اما در میان کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا و کشورهای همسایه عملکرد نسبتا ضعیفی داشته است؛ در سال 2019، ایران به لحاظ شاخص گذار انرژی، در جایگاه 101‌ام در میان 115 کشور قرار گرفته و امتیاز 44 درصدی را در این شاخص کسب کرده است. این در حالی است که در سال 2018، رتبه ایران 106 (در میان 114 کشور) و امتیاز آن نیز 41.3 درصد ثبت شده بود. در سال 2019، کشورهای قطر، امارات متحده عربی، عمان، کویت و عربستان سعودی به ترتیب رتبه‌های 65، 67، 68، 87 و 98 را در شاخص گذار انرژی کسب کرده‌اند که در مقایسه با ایران در سطح بالاتری قرار دارند.

نتایج گزارش مجمع جهانی اقتصاد نشان می‌دهد ایران در زیرشاخص «عملکرد سیستم»، امتیاز قوی‌تر (54%) و در زیرشاخص «آمادگی گذار» عملکرد ضعیف‌تری (33%) داشته است.

ایران در گروه کشورهای نوظهوری قرار می‌گیرد که گذار انرژی در آنها چالش‌برانگیز است. ایران در زیرشاخص آمادگی گذار تنها نسبت به ونزوئلا برتری داشته است. اما به لحاظ زیرشاخص عملکرد سیستم نسبت به تعداد زیادی از کشورها عملکرد بهتری داشته است.

جدول 2 نتایج عملکرد ایران در شاخص گذار انرژی و زیرشاخص‌ها و ابعاد آن را در سال 2019 نشان می‌دهد. علاوه بر این، به بهترین و بدترین عملکرد انجام شده در هر کدام از شاخص‌ها نیز اشاره دارد.

در ادامه، امتیاز و رتبه ایران در مولفه‌های منتخب جدول فوق، با برخی کشورهای همسایه مقایسه می‌شود:

- یکی از مولفه‌های تعیین‌کننده توسعه و رشد اقتصادی کشورها در شاخص گذار انرژی، قیمت برق خانگی و صنعتی در هر کشور است. براساس آمارهای مجمع جهانی اقتصاد، ایران به لحاظ قیمت برق خانگی، به دلیل پایین بودن قیمت برق، در میان 115 کشور مورد بررسی جایگاه دوم را کسب کرده است. قیمت برق خانگی در ترکیه حدود 5برابر، در روسیه حدود دو برابر، در پاکستان حدود 4برابر و در عمان بیش از دو برابر قیمت برق خانگی ایران بوده است.

- به لحاظ مولفه قیمت برق صنعتی نیز به دلیل پایین بودن قیمت نسبی برق صنعتی در ایران، جایگاه یازدهم در میان 115 کشور جهان به ایران تعلق گرفته است. قیمت برق صنعتی ایران از قطر و عمان تاحدی بیشتر و تقریباً نصف قیمت برق صنعتی ترکیه و امارات است.

قیمت عمده فروشی گاز نیز یکی دیگر از مولفه‌های موثر در توسعه و رشد اقتصادی کشورها است. ایران به لحاظ قیمت پایین گاز عمده‌فروشی رتبه 12 در جهان را کسب کرده است. قیمت عمده‌فروشی گاز در ایران تقریباً 2.5 برابر قطر، دو برابر عربستان و امارات و بیش از نصف قیمت گاز عمده‌فروشی ترکیه است.

- نسبت یارانه‌های انرژی به تولید ناخالص داخلی در ایران، حدود 15 درصد است که در میان 115 کشور مورد بررسی مجمع جهانی اقتصاد، تنها از رقم مشابه در کشور زیمباوه پایین‌تر است. این رقم در کشورهای قطر و عمان زیر دو درصد و کشور عربستان حدود 5 درصد است. نسبت یارانه‌های انرژی از تولید ناخالص داخلی کشور ترکیه حدود 0.2 درصد است!

- مولفه شدت انرژی، نسبت واحدی از انرژی به تولید ناخالص داخلی است. هر چقدر شدت انرژی در یک کشور پایین‌تر باشد، در واقع به ازای یک واحد تولید ناخالص داخلی، انرژی کمتری مصرف کرده و در نتیجه آن کشور رتبه بهتری را کسب کرده است. جایگاه ایران در این مولفه 95 بوده است؛ این در حالی است که کشور ترکیه در این مولفه رتبه 15 را کسب کرده است. شدت انرژی در ایران از کشورهای عربستان، امارات، قطر، عمان و پاکستان نیز بالاتر است که گویای بهره‌وری پایین انرژی در ایران است.

- نسبت انتشار دی‌اکسیدکربن از کل عرضه اولیه انرژی ایران معادل 54.3 کیلوگرم به گیگاژول بوده و در میان 115 کشور رتبه 75 را کسب کرده است. این نسبت در کشورهای عربستان سعودی، امارات متحده عربی، عمان و ترکیه از ایران بیشتر اما در کشورهای قطر، روسیه و پاکستان از ایران کمتر است.

 راهکارهای گذار انرژی موثر

پیشرفت سریع در گذار انرژی نیازمند درک مشترکی بین گروه‌های ذی‌نفع در یک اقتصاد و یک نقشه راه بلندمدت که هدف، مقصد و نقطه عطف در گذار انرژی را به خوبی نشان می‌دهد، است. شکل 6 چارچوبی برای دنبال کردن نقشه راه بلندمدت گذار انرژی از طریق همکاری ذینفعان را نشان می‌دهد.